„Gloria victis” Elizy Orzeszkowej. Najważniejsze informacje o utworze: streszczenie lektury, tematyka, geneza i gatunek

Małgorzata Meszczyńska
Małgorzata Meszczyńska
Magdalena Ignaciuk
Magdalena Ignaciuk
"Gloria victis" Elizy Orzeszkowej to jedna z obowiązkowych lektur na maturze 2023.
"Gloria victis" Elizy Orzeszkowej to jedna z obowiązkowych lektur na maturze 2023. Fot. wikimedia commons/ public domain/ Portret Elizy Orzeszkowej zamieszczony w zbiorze opowiadań 'Gloria victis' wyd. w 1910 r. 
Nowela „Gloria victis” pochodzi ze zbioru utworów pod takim samym tytułem. Eliza Orzeszkowa wydała go w 1910 roku, pod koniec swojej aktywności pisarskiej. Tom, z którego pochodzi nowela „Gloria victis”, to opowiadania i nowele, które podejmują tematykę powstania styczniowego. Utwór jest jedną z obowiązkowych lektur maturalnych. Co jeszcze trzeba wiedzieć o lekturze przed maturą 2024? Sprawdź.

Spis treści

Geneza utworu „Gloria victis” Elizy Orzeszkowej

Orzeszkowa, widząc, że młodzież intensywnie poddawana rusyfikacji, zapomina o narodowowyzwoleńczych walkach, uważała za swój obowiązek przypomnienie losów powstania z 1863 roku. Cykl „Gloria victis” miał zapobiec zapomnieniu o tych ważnych dla Polaków wydarzeniach.

Dodatkowym impulsem do napisania „Gloria victis” był wybuch rewolucji 1905 roku w Rosji. Ten zryw postawił pytanie o pokrewieństwo obu wydarzeń, przede wszystkim w kontekście tendencji wolnościowych. Autorka nie nawiązuje do tego wprost, jednak data wydania zbioru zaledwie 5 lat po wydarzeniach w Rosji, była dla czytelników istotnym symbolem.

„Gloria victis” – gatunek utworu

„Gloria victis” jest nowelą, choć utwór wymyka się ścisłym regułom. Podobnie zresztą jest w przypadku większości utworów z tego zbioru. Są one właściwie hybrydami noweli i opowiadania. „Gloria victis” ma zwięzłą budowę i jednowątkową historię. Nie ma w niej jednak centralnej postaci, a formę noweli zaburza przede wszystkim kompozycja utworu. Nie znajdziemy w niej zawiązania akcji, budowania napięcia i punktu kulminacyjnego.

Czas i miejsce akcji noweli Orzeszkowej

Właściwa akcja utworu rozgrywa się w maju 1863 roku, w czasie walk powstania styczniowego. Rama noweli, a więc moment, kiedy las opowiada historię powstańców, to około 50 lat po tych wydarzeniach, czyli czas powstania utworu. Niepodległościowy zryw obejmował tereny Królestwa Polskiego, Litwy, Białorusi, częściowo także Ukrainy. Miejsce akcji ukazane w noweli to przede wszystkim lasy Horeckie na Polesiu Litewskim.

Streszczenie noweli „Gloria victis”

Narratorem noweli jest las, który opowiada przybyłemu na litewskie Polesie wiatrowi o wydarzeniach, jakich był świadkiem. Wiatr zbiera te opowieści, aby przekazać je dalej. Na Polesiu nie było go od ponad 100 lat, więc dopytuje o minione wydarzenia. Chce się dowiedzieć, dlaczego słyszy odgłosy dawnych walk i interesuje go usypany pagórek zwieńczony krzyżem. Dowiaduje się, że to mogiła bohaterów, o których prawie nikt nie pamięta.

Pierwszą część historii opowiada dąb. Opisuje pojawienie się w lesie młodych ludzi, którym przewodził charyzmatyczny Romuald Traugutt. Uwagę dębu zwrócił jednak uwagę najmłodszy w oddziale – Maryś Tarłowski. Przybył na Polesie z siostrą Anielą, aby uczyć ubogich, a los sprawił, że bierze udział w powstańczych walkach. Gdy Jagmin, przyjaciel Marysia, zakochany w jego siostrze, przynosi wiadomość o zbliżającej się bitwie, dziewczyna prosi go o opiekę nad bratem.

Opowieść kontynuuje świerk, który widział najwięcej. Mówi o zaciętych walkach, a także o tym, jak Maryś uratował życie Trauguttowi. Brzoza dodaje, że chłopiec potrafił odnaleźć się na froncie, szukał ukojenia w obserwacji przyrody. Drzewo przytacza rozmowy przyjaciół, którzy snuli marzenia o wolnej ojczyźnie, dyskutowali też o bezsensie wojny, która przynosi ból i cierpienie. Chłopcy wierzą w zmianę, ale są przekonani, że oni jej już nie zobaczą.

O najważniejszej bitwie opowiada ponownie stary dąb. Opisuje przybycie posłańca, naradę w namiocie dowódcy i zbliżające się starcie. Chociaż powstańcy mają świadomość, że ich szanse na zwycięstwo są raczej niewielkie, nie cofają się przed walką. Maryś otrzymuje od posłańca list od siostry, ale nie zdąży już go przeczytać, bo rozpoczyna się bitwa. Las opisuje walki jako wyjątkowo krwawe. Maryś zostaje ranny. Jagmin przenosi przyjaciela do polowego szpitala, a sam wraca do boju.

Wrogowie atakują szpital i dobijają rannych, zanim przybywa odsiecz. Dowódca widzi martwych żołnierzy i konającego Marysia. Traugutt podaje Jagminowi chustę przyjaciela i poleca przekazać ją siostrze zmarłego. Ten jednak nie ma szans spełnić prośby, ponieważ również ginie w lesie.

Wiatr jest poruszony opowieścią. Dowiaduje się, że na leśnej mogile krzyż postawiła Aniela, która tylko raz odwiedza to miejsce. Las żali się, że nikt nie pamięta o tej zbiorowej mogile. Przypomina hasło „vae victis”, czyli biada zwyciężonym. Wiatr jednak zmienia okrzyk na hasło „gloria victis”, co oznacza chwała zwyciężonym.

Plan wydarzeń:
1. Przybycie wiatru na litewskie Polesie.
2. Pytanie do lasu o wydarzenia, które się tutaj rozegrały i o bezimienną mogiłę.
3. Opowieść lasu o wydarzeniach, w których uczestniczył Maryś, Jagmin, Aniela i gen. Traugutt.

  • Przybycie oddziału młodzieńców w ciemnogranatowych czapkach do lasu.
  • Rozbicie obozu, w którym dowódcą był gen. R. Traugutt.
  • Historia Marysia Tarkowskiego i jego siostry Anieli, którzy przybyli na Polesie uczyć najbiedniejszych.
  • Przyjaźń Tarkowskiego z Jagminem, który z kolei zakochuje się w jego siostrze.
  • Informacja o wymarszu pod lasy Horeckie. Prośba Anieli o opiekę nad bratem skierowana do Jagmina, który całuje dziewczynę w dłoń na znak swojego uczucia.
  • Rekonstrukcja walk powstańczych i zachowania oddziału. Gen. Traugutt wraca do obozu i publicznie dziękuje Marysiowi za uratowanie życia.
  • Brzoza opowiada o samotności i niedopasowaniu bohatera do żołnierskiego życia. Las rekonstruuje rozmowy Marysia z Jagminem o bezsensie wojny.
  • Przybycie posłańca do obozu, informacja o decydującej bitwie i mobilizacja do walki.
  • Zacięte walki, w których ranny zostaje Maryś. Jagmin pomaga mu dotrzeć do szpitala polowego.
  • Atak wroga na szpital polowy, zabójstwo wszystkich rannych. Docierający do obozu Traugutt konającego Marysia.
  • Traugutt oddaje Jagminowi chustę Marysia, aby przekazał ją jego siostrze.

4. Las jest oburzony i rozżalony, że nikt nie pamięta o mogile.
5. Dąb opowiada o Anieli, która tylko raz przyszła na to miejsce i postawiła krzyż na mogile.
6. Hasło lasu „vae victis”, wiatr zmienia okrzyk na „gloria victis”, zapowiadając w ten sposób przyszłe zwycięstwo.

Charakterystyka bohaterów utworu „Gloria victis”

  • Maryś Tarłowski – narrator informuje, że przybył tutaj z siostrą Anielą. Młody uczony, najprawdopodobniej wyznawca idei pracy organicznej i pracy u podstaw. Planował edukować miejscowych, jednak jego plany pokrzyżowało powstanie. Wziął w nim udział z poczucia obowiązku. Jest on postacią tragiczną, nie pasuje do warunków, w jakich przyszło mu żyć. To bohater, który ceni spokój, naturę. Jest naukowcem, cechuje go subtelność i delikatność, a los skłania go do walki. Poczucie odpowiedzialności każe mu walczyć, choć jest to sprzeczne z jego naturą i wyznawanymi wartościami.
  • Jagmin – przyjaciel Marysia i jego przeciwieństwo. Jest młodzieńcem krzepkim, urodzonym do walki. Porównywany do walecznych Rzymian, do silnego Herkulesa czy Scypiona, jednego ze słynnych rzymskich wodzów. Jest zawsze gotowy do boju, zdyscyplinowany. Jednocześnie nie jest żądny krwi, ma świadomość, że wojna przynosi tylko cierpienie. W walce za ojczyznę jest jednak gotów oddać życie.
  • Romuald Traugutt – postać historyczna, jeden z przywódców powstania styczniowego, który dowodził żołnierzami na Polesiu. W noweli Orzeszkowej, która znała go osobiście, jest opisany jako postać charyzmatyczna, zdecydowana. Traugutt zdaje się być bohaterem bez skazy, jest tutaj silnie mitologizowany. Opisywany jest za pomocą odwołań do ważnych postaci z historii i kultury.

Problematyka noweli Elizy Orzeszkowej

Podstawowa problematyka noweli Gloria victis to kwestia przedstawienia powstania styczniowego. Autorka przywołuje to wydarzenie bardzo wyraźnie, natomiast nie próbuje rozstrzygać, czy było warto i czy walka miała sens. Zdaje się, że cel autorki jest zupełnie inny. Chodzi tutaj o przywołanie losów bezimiennych postaci, młodzieńców, którzy zginęli w walce. Podkreśla, że powstańcy nie zawsze rwali się do boju, brali udział w walkach często z poczucia obowiązku, odpowiedzialności, z miłości do ojczyzny. Orzeszkowa ukazuje wielowymiarowość historii powstania, nie ocenia go, natomiast przywraca pamięć o trudnych, niejednoznacznych historiach, które stały się udziałem bardzo dużej grupy młodych ludzi.

„Gloria victis” – znaczenie tytułu noweli

Gloria victis to hasło, które wiatr wykrzykuje jako przeciwwagę dla vae victis, o którym przypomina las. Tym samym wyraźnie postawione zostaje pytanie, czy „biada” poległym i zwyciężonym, czy wręcz przeciwnie – „chwała”. Odpowiedź na to pytanie nie jest jednoznaczna. Autorka ani w tej noweli, ani w całym cyklu nie gloryfikuje powstańców ani wolnościowego zrywu. Dostrzega jego dramatyczne konsekwencje, cierpienie i ofiary. Chwała należy się jednak powstańcom za ich heroizm, oddanie, gotowość do poświęcenia w imię dobra narodu. To również wezwanie do współczesnych, aby pamiętali o poświęceniu ówczesnych bohaterów.

od 12 latprzemoc
Wideo

Akcja cyberpolicji z Gdańska: podejrzani oszukali 300 osób

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Dołącz do nas na X!

Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.

Obserwuj nas na X!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!

Polecane oferty

Materiały promocyjne partnera

Materiał oryginalny: „Gloria victis” Elizy Orzeszkowej. Najważniejsze informacje o utworze: streszczenie lektury, tematyka, geneza i gatunek - Strefa Edukacji

Wróć na i.pl Portal i.pl