Historię piszą zwycięzcy. Czy władze PRL i Moskwa bały się rocznicy powstania styczniowego?

Środowiska opozycyjne miały własną, niepodległościową narrację, dotyczącą powstania styczniowego.

 Archiwum Akt Nowych/Joanna Grabarczyk

W nawiązaniu do powstania styczniowego stworzone zostały w latach 80. znaczki, wiążące "Solidarność Walczącą" z tradycjami powstańczymi z 1863 roku.

 Archiwum Akt Nowych/Joanna Grabarczyk

„Powstanie Styczniowe zajmuje szczególne miejsce w szeregu walk niepodległościowych narodu polskiego. Manifest uwłaszczeniowy Rządu Narodowego i działalność obozu czerwonych wycisnęły na nim niezatarte piętno demokratyczne. Udział w Powstaniu Styczniowym wszystkich klas społecznych narodu, zwłaszcza po raz pierwszy tak liczny obok chłopów udział rzemieślników i robotników, podkreślenie jedności całego narodu bez różnicy wyznań, włączenie się do akcji powstańczej Polaków z zaboru pruskiego i austriackiego, skąd płynęli ochotnicy i broń, gdzie formowały się oddziały, nadały Powstaniu charakter ogromnego ogólno-narodowego wysiłku patriotycznego.
Powstanie Styczniowe po dziś dzień odgrywa ważną rolę w świadomości narodu polskiego. W wielu środowiskach silne są tradycje rodzinne, związane z Powstaniem. W chwili obecnej, rok przed stuleciem wybuchu Powstania widać coraz bardziej narastające zainteresowanie zbliżającą się rocznicą, zwłaszcza wśród nauczycielstwa”.

 Archiwum Akt Nowych/Joanna Grabarczyk

"Wystarczy tu przypomnieć duże obchody rocznicowe w pięćdziesiątą 1913 i siedemdziesiątą piątą 1938 rocznicę Powstania, ale dopiero w chwili obecnej w Polsce Ludowej możemy przedstawić w pełni rewolucyjne aspekty powstania, pokazać w całości program i walki lewicy czerwonych działaczy I Międzynarodówki i bohaterów Komuny Paryskiej /w Komunie Paryskiej prócz Dąbrowskiego i Wróblewskiego wzięło udział kilkuset dawnych uczestników Powstania Styczniowego/.

Powstanie Styczniowe stanowi przejście do nowej epoki, w której sztandar walki o wyzwolenie narodowe i społeczne przejmuje klasa robotnicza. Spadkobiercami tradycji lewicy czerwonych stał się polski ruch robotniczy, który w nowych warunkach historycznych rozwinął idee wyzwolenia narodowego i społecznego i wcielił je w życie w Polsce Ludowej. Obchód rocznicy Powstania Styczniowego jest więc wyjątkową okazją do podkreślenia jak szeroko Polska Ludowa czerpie z rewolucyjnych tradycji przeszłości”.

 Archiwum Akt Nowych/Joanna Grabarczyk

„Aby zapobiec ewentualnym wydźwiękom nacjonalistycznym i antysocjalistycznym czerpiącym swe natchnienie z ideologii piłsudczykowskiej, należy uwypuklić rolę manifestu i dekretów z 22 stycznia 1863 roku i znaczenie powstania dla rozwiązania kwestii chłopskiej w Królestwie Polskim, wydobyć działalność lewicy czerwonych: Dąbrowskiego, Sierakowskiego, Padlewskiego, Bonrowskiego, Wróblewskiego, Hauke-Bosaka, ks. Brzóski. Należy mocno zaakcentować współdziałąnie rosyjskich, ukraińskich i białoruskich sił demokratyczno-rewolucyjnych z powstaniem, poglądy Hercena, Bakunina i innych rewolucyjnych demokratów rosyjskich, przedpowstaniowe kontakty Polaków z Czernyszewskim, udział Rosjan w powstaniu, rolę powstania na Białorusi, Litwie, Ukrainie.

W związku z tym, że spotyka się niekiedy nawiązywanie do tradycji Wielopolskiego i transponowanie jej na okres dzisiejszy, należałoby zdecydowanie przeciwstawić się tego rodzaju próbom”.

 Archiwum Akt Nowych/Joanna Grabarczyk

"Obchód rocznicy Powstania Styczniowego jest świetną okazją do przypomnienia jak szerokiego poparcia udzielali Powstaniu rewolucjoniści i masy ludowe całej Europy: Mityngi robotnicze w Paryżu i Londynie, odezwy Victora Hugo, Kossutha, Garibaldiego, wystąpienia wszystkich niemal czołowych szermierzy demokracji w Europie w obronie Polski, udział czynny w powstaniu setek Węgrów, Francuzów słynnych „żuawów smierci” z Richenbrun, Włochów, na czele z poległym w Powstaniu pułkownikiem – „Garibaldczykiem” – Francesco Nallo.
Szczególnie mocno w czasie obchodów rocznicowych podkreślić należy, że najbardziej konsekwentne stanowisko zają wobec powstania Marks. Marks wielokrotnie podkreślał, iż Powstanie Styczniowe należało do najważniejszych wydarzeń XIX wieku, że jedynymi sojusznikami narodu polskiego w walce o wyzwolenie narodowe i społeczne były ludy Europy. Marks i Engels zwracali często uwagę na to, iż rządy mocarstw zachodnio-europejskich zawsze zdradzały powstańców polskich”.

 Archiwum Akt Nowych/Joanna Grabarczyk

„Powstanie Styczniowe miało pierwszorzędne znacznie dla rozbudzenia i umocnienia polskości na Śląsku, na Warmii i Mazurach. Obchód rocznicy Powstania Styczniowego byłby więc wykorzystany dla wydobycia tych akcentów. Celowe byłoby zwrócenie uwagi na ogólnopolskie znaczenie Powstania Styczniowego, a więc na wszystkie jego odźwięki na terenie dawnych zaborów pruskiego i austriackiego. Należałoby podkreślić antypolską postawę Austrii, a zwłaszcza Bismarckowskich Prus”.

 Archiwum Akt Nowych/Joanna Grabarczyk

„Ważne znaczenie posiada pokazanie negatywnego stosunku Watykanu do Powstania. Jednocześnie należałoby pokazać antypowstańczą postawę hierarchii kościelnej i patriotyczny stosunek niższego duchowieństwa”.

Komunistyczne władze PRL z całych sił dążyły do tego, by Powstanie Styczniowe przedstawić jako de facto rewolucję socjalistyczną. Dla utrwalenia tej narracji obchody rozłożone zostały na cały rok, o czym świadczą daty, które zdecydowano się celebrować:

22 stycznia 1963 – tego dnia zaplanowano uroczystą inaugurację obchodów. Tego dnia planowano otworzyć jedno ze skrzydeł Cytadeli Warszawskiej, gdzie więzieni byli członkowie Rządu Narodowego, a później „Proletariatczycy”. W styczniu planowano również otworzyć wystawę „Powstanie Styczniowe” w Muzeum Historycznym Warszawy.

Lato 1963 roku miało natomiast przynieść Zjazd Historyków Polskich, podczas którego jeden z paneli miał być w całości poświęcony problematyce Powstania.

Z dużą fetą planowano również podejść do obchodów 5 sierpnia 1964 roku, czyli do rocznicy stracenia Romualda Traugutta, jednego z przywódców Powstania. Z tej okazji planowano odsłonić również dwa pomniki: jeden miał upamiętniać generała Wróblewskiego, „bohatera Powstania Styczniowego i Komuny Paryskiej”, a drugi – generała Jarosława Dąbrowskiego.

28 września 1964 roku planowano zamknięcia oficjalnych obchodów stulecia Powstania styczniowego. Połączone miało być z rocznicą powstania I Międzynarodówki.

Nie mniej istotne z punktu widzenia władz PRL były obchody i rocznice lokalne, na które położono w dokumencie duży nacisk.

 Archiwum Akt Nowych/Joanna Grabarczyk

Jak czytamy w dokumencie: „Całością przygotowań i uroczystości kieruje komisja powołana przez Komitet Naukowy Obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego”. W składzie komisji znaleźli się:
profesor Henryk Jabłoński, Tadeusz Daniszewski, Rafał Gerber, Stanisław Herbst, Emanuel Halicz, Stefan Kieniewicz, Zygmunt Młynarski, płk Jan Zamojski i Jerzy Borejsza.

 Archiwum Akt Nowych/Joanna Grabarczyk

Jakie poza uroczystościami działania podjęły władze partii, aby ukształtować stosunek społeczeństwa do Powstania Styczniowego? W ujawnionym dokumencie czytamy, że z dużym wyprzedzeniem zabrano się za przygotwanie pozycji naukowych i popularno-naukowych, dotyczących Powstania styczniowego. Zalecono również nagranie płyt w polskimi pieśniami rewolucyjnymi i narodowymi.
Przedstawiciele prasy, radia i telewizji mieli znaczącą rolę do odegrania w procesie edukowania społeczeństwa. Celem przygotowania ich do tego zadania zaplanowano konferencję z udziałem naukowców, którzy mieli dostarczyć dziennikarzom materiału do tworzenia artykułów oraz felietonów dotyczących tematyki Powstania Styczniowego.
W planach było także opracowanie specjalnej instrukcji dla nauczycielstwa.

 Archiwum Akt Nowych/Joanna Grabarczyk

Moskwa naciskała na to, aby obchody posiadały plany "skoordynowane z towarzyszami radzieckimi".

 Archiwum Akt Nowych/Joanna Grabarczyk

Jak wynika z zachowanych dokumentów, władze w Moskwie były niezwykle zainteresowane tym, jakie działania podejmie Polska celem upamiętnienia 100. rocznicy wybuchu powstania styczniowego.

 Archiwum akt Nowych/Joanna Grabarczyk

Moskwa intensywnie interesowała się, jakie działania podejmą władze PRL i jak będzie wyglądać plan obchodów.

 Archiwum Akt Nowych/Joanna Grabarczyk

"a. - podkreślić więź Polski Ludowej z walką narodowo-wyzwoleńczą, przeciw caratowi i zaborcom, z patriotycznymi i postępowymi tradycjami naszych dziejów,

- upowszechnić zrozumienie, zafałszowanej przez burżuazyjną historiografię, prawdy o powstaniu styczniowym, o jego źródłach i sprawach jego słabości oraz o przyczynach upadku powstania,

- spopularyzować wiedzę o bojowym współdziałaniu z powstańcami demokratów rosyjskich, ukraińskich, białoruskich,

- pogłębić zrozumienie, iż konsekwentne poparcie powstania styczniowego przez Marksa, Engelsa i I Międzynarodówkę dokumentowało solidarność socjalistycznego ruchu robotniczego z walką narodowo-wyzwoleńczą Polaków przeciw zaborcom;

b. z drugiej zaś strony pewne ograniczenie ilości imprez o charakterze masowym zmierza do nie dopuszczenia do rozwinięcia propagandy antyrosyjskiej i tym samym antyradzieckiej przez aktywujące się już obecnie w tej sprawie ośrodki reakcyjno-klerykalne”.

 Archiwum Akt Nowych/Joanna Grabarczyk

Władze PRL poczyniły wiele, by nadać powstaniu styczniowemu pożądaną przez siebie narrację.

 Archiwum Akt Nowych/Joanna Grabarczyk

Jak wynika z opublikowanych dokumentów, władze bały się opozycyjnej narracji.
- Musimy pamiętać, że gen wolności, jaki nosimy w sobie, powoduje, że nigdy Polacy nie zgodzą się na to, żeby byli pod butem okupantów czy zaborców. W żaden sposób nie zgodzimy się na to, żeby funkcjonować w strukturach innego państwa - wskazuje dyrektor Archiwum Akt Nowych, Mariusz Olczak.

 Archiwum Akt Nowych/Joanna Grabarczyk

Prezentowany dokument ukazuje listę przywódców i uczestników powstania styczniowego.

 Archiwum Akt Nowych/Joanna Grabarczyk

Wielu zostało zapomnianych, ale wielu miało przez lata ulice swojego imienia w miastach i miasteczkach Polski.

 Archiwum Akt Nowych/Joanna Grabarczyk

Władze KC PZPR nie mogły sobie pozwolić na to, by podczas obchodów, odczytów czy szeroko zakrojonej akcji informacyjnej do szerszej świadomości przebił się udział i wpływ uczestników powstania styczniowego, uznawanych przez ówczesne władze za osoby niepożądane.

 Archiwum Akt Nowych/Joanna Grabarczyk

Nie dziwią zatem tak szczegółowe listy nazwisk jak zaprezentowane w publikowanych dokumentach.

 Archiwum Akt Nowych/Joanna Grabarczyk