Co do koszyczka wielkanocnego? Wyjaśniamy symbolikę produktów, które powinny znaleźć się w święconce

Koszyczek wielkanocny jest dziś jednym z nieodłącznych symboli Świąt Wielkanocnych. Jego symbolika jest oczywiście bardzo mocno związana z chrześcijaństwem, ale myślę, że ma też wymiar rodzinny. Tak, jak gromadzimy się z rodziną i bliskimi wokół stołu, tak również koszyczek jest symbolem gromadzenia się. To, że jest taki obfity, wiąże się z tym, że Wielkanoc kończy okres Wielkiego Postu, kiedy wszystkiego sobie odmawiano. Ponadto zauważmy, że w tradycji ludowej Wielki Post przypada na okres przednówku, kiedy jedzenia z zasady jest już mało. Zatem Wielkanoc to okres, kiedy wreszcie możemy się najeść; kiedy wreszcie można zjeść produkty, których – w kulturze ludowej, wiejskiej – na co dzień sobie odmawiano.

W perspektywie czasu to się oczywiście zmieniało. Kiedyś produkty przeznaczone do poświęcenia wykonywano samodzielnie, dziś są coraz częściej zamawiane i kupowane.

Podstawowa zawartość koszyczka wielkanocnego się jednak nie zmieniła.

Jajko. Jest symbolem ważnym we wszelkiej obrzędowości. Nie tylko w chrześcijaństwie, ale także w różnych obrzędach pozachrześcijańskich oraz w kulturach przedchrześcijańskich jajko zawierało i zawiera w sobie pewną tajemnicę życia. Jest symbolem wiecznie odradzającego się życia. Ma też oczywiście walor estetyczny – są ozdobą stołu, wiszą na drzewkach, są malowane, farbowane, itd. Symbolika jajka jest mocno powiązana z ogólnym przesłaniem Wielkanocy, które sprowadza się do triumfu życia i zwycięstwa życia nad śmiercią.

Wierzono, że jedzenie jajek daje nam zdrowie i moc. Jajka poświęcone mają zaś wzmocnić naszą witalność i przygotować do rozpoczynającego się nowego roku. Pamiętajmy bowiem, że okres Wielkanocy przypada na czas wiosenny, kiedy przyroda budzi się do życia. Cykl przyrodniczy jest tu ważniejszy od porządku kalendarzowego. W przyrodzie początek roku to nie kalendarzowy 1 stycznia, lecz wiosna, kiedy rodzi się nowe życie.

Z jajkiem wiąże się też zwyczaj, który można jeszcze spotkać w społecznościach wiejskich, by w wodzie, w której wcześniej leżało jajko, przemyć twarz i ręce. Wierzono, że wtedy zawsze pozostanie się młodym i pięknym. W tym miejscu zwróćmy uwagę, Wielkanoc to nie tylko wiosna i nowe życie, ale także dbanie o swoją witalność.

Starano się też dbać o swoje gospodarstwa. Skorupki po jajkach zakopywano pod drzewkami, by dobrze rodziły, a owoce były zdrowe. Rozdrobnione skorupki podawano też hodowanym zwierzętom, np. żeby kury się dobrze niosły.

Chleb. Również mocno związany z symboliką wielkanocną, ale także świętowaniem rodzinnym. W tradycji chrześcijańskiej jest symbolem ciała Chrystusa, zapewnia przetrwanie. Jest też symbolem dostatku, dlatego darzono chleb wielkim szacunkiem – kiedy upadł, podnoszono go i oczyszczano. W wielu rodzinach do dziś praktykuje się czynienie znaku krzyża przed ukrojeniem pierwszej kromki. Chleb to też symbol domu.

Sól. W przeszłości sól była cenniejsza niż złoto. Miała większą wartość niż szlachetne kruszce. Solą handlowano, była też nierzadko środkiem płatniczym. Sól oznacza prawdę i oczyszczenie, ale także obfitości dostatek. Pamiętajmy, że soli używano też powszechnie do konserwowania jedzenia. Sól jest też po prostu nośnikiem smaku. Nadaje charakter wszystkim potrawom.

Chrzan. Jego właściwości wykorzystywano w medycynie ludowej – zabijał różnego rodzaju bakterie. Jest też symbolem siły i witalności.

Mięso. Jedzone było rzadko. Podawano je na specjalne okazje. Mamy tu dwa aspekty. Po pierwsze, po okresie Wielkiego Postu Wielkanoc to czas kiedy wreszcie możemy „legalnie” zjeść mięso. Po drugie, jest to także symbol obfitości i dobrobytu. Mięso było zawsze drogie, dlatego tylko w niektórych dniach w ciągu roku można było sobie pozwolić na jego spożywanie.

Twaróg albo masło. Także symbol dobrobytu. Był to kiedyś towar reglamentowany, na co dzień rzadko jedzony.

Baranek wielkanocny. Wykonany z masła bądź masy cukrowej. Współcześnie także z czekolady. Symbol mocno związany z tradycją chrześcijańską – oznacza zwycięstwo dobra nad złem, życia nad śmiercią. Biel baranka oznacza niewinność.

Ciasta. Wkładanie do koszy wielkanocnych ciast to jest stosunkowo nowy, XX-wieczny zwyczaj. Ciasta są metaforą obfitości, bo na co dzień się nimi nie opychano. Wykonanie takich słodkości wymagało sporej ilości składników, na które ludzi nie było po prostu stać. Postawienie na stole wielkanocnym ciasta sporo kosztowało.

Zając. Jego obecność w symbolice wielkanocnej ma związek z naturą w porze wiosennej. Zając jest zwierzęciem szybkim, płochliwym, trudnym do okiełznania. Należy zatem do porządku dzikiej, nieujarzmionej przez człowieka natury. Zając w czasie Wielkanocy jest swoistym łącznikiem. Stanowi połączenie tradycji przedchrześcijańskiej (obrzędów wiosennych silnie związanych z dziką naturą) z chrześcijańskim świętem, w którym się pojawia współcześnie jako element świecki.

Zając jest też postrzegany jako zwierzę przynoszące szczęście. Ślad tego widoczny jest w zwyczaju dawania prezentów „na zajączka”, który zachował się m.in. w Wielkopolsce.

Ozdoby koszyczka wielkanocnego. Mamy tu dwa symbole wiosny. Jest to oczywiście wierzba. Witki wierzbowe są obecne w wielu obrzędach w ciągu roku, ale w tej obrzędowości wiosennej mają szczególne znaczenie. Wierzba jako roślina, która rośnie niemal wszędzie, radzi sobie w niemal każdych warunkach symbolizuje życie i witalność. Jest też rośliną, która jako jedna z pierwszych wypuszcza pąki na wiosnę, więc jest zwiastunem nadchodzącego światła, radości, nowego życia.

Mamy też bukszpan. Był wykorzystywany w medycynie ludowej. Wierzono, że leczy epilepsję czy ból głowy.

Prof. Brzezińska podkreśla, że tradycja jest zmienna, nie jest monolitem, dlatego zawartość koszyczka wielkanocnego może się znacząco różnić pomiędzy regionami, a nawet między rodzinami. Dla jednych ważne będzie zachowanie tradycyjnego charakteru koszyczka i związanych z nim obrzędów. Dla innych pierwszorzędne może być świąteczne pielęgnowanie więzi z bliskimi.