Średniowiecze – epoka literacka: ramy czasowe i charakterystyka. Sprawdź najważniejsze informacje: literatura, malarstwo i opis epoki

Średniowiecze jest jedną z najdłużej trwających epok literackich. Obejmuje czas od X do XV wieku. Za umowną datę rozpoczęcia epoki uznaje się upadek cesarstwa zachodniorzymskiego (476 rok). Za koniec średniowiecza przyjmuje się zazwyczaj odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba w 1492 roku. Inne umowne daty końca średniowiecza to:

• 1450 – wynalezienie druku,
• 1453 – upadek Konstantynopola.

Średniowiecze było bardzo zróżnicowaną epoką, ze względu na czas jej trwania. Wyróżnia się trzy fazy średniowiecza:

• wczesne średniowiecze (V-X wiek),
• dojrzałe średniowiecze (XI-XIII wiek),
• schyłek epoki (XIV-XV wiek).

Nazwę średniowiecze wymyślili ludzie renesansu, którzy uważali, że pomiędzy antykiem a odrodzeniem występowały tzw. wieki średnie – czas bez wybitnej sztuki, literatury i kultury. Dorobek tej epoki zaczęto doceniać dopiero po wielu latach.

W przypadku każdej epoki literackiej występują ważne terminy, które należy zapamiętać. Terminy związane ze średniowieczem to:

• Uniwersalizm (jedność kultury) – podstawę całej europejskiej wspólnoty kulturowej stanowiła religia chrześcijańska, a także znajomość języka Kościoła, czyli łaciny. Poza tym w całej Europie panował jeden ustrój społeczny (feudalizm).
• Teocentryzm (Bóg w centrum wszystkiego) – najważniejszą wartością dla ludzi średniowiecza był Bóg, któremu podporządkowywano cały świat.
• Dualizm – świat postrzegany był na zasadzie przeciwstawnych wartości. Jest to pogląd pochodzący od Platona, który został przejęty przez św. Augustyna. Twierdził on, że każda rzecz ma dwie strony: ziemską i duchową.
• Scholastyka – metoda rozumowego uzasadniania prawd wiary, oparta na logice Arystotelesa, a rozwijana w średniowieczu przez św. Tomasza z Akwinu.
• Rękopiśmiennictwo – księgi były pisane ręcznie i bogato zdobione. Właśnie dlatego były bardzo drogie i tylko nieliczne osoby mogły pozwolić sobie na ich zakup.
• Dwujęzyczność – najważniejszym językiem była łacina, która dopiero później zaczęła ustępować językom narodowym.

Filozofia w średniowieczu zdominowana była przez dwóch głównych myślicieli: św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu.

Św. Augustyn (354-430) to filozof pochodzący z miasta Tagasta. Początkowo wyznawał manicheizm. Nawrócił się pod wpływem matki św. Moniki. Miał wówczas 33 lata. Został biskupem Hippony i jednym z czterech wielkich doktorów Kościoła. Jest twórcą augustynizmu.

Założenia augustynizmu:

• Bóg jest centralną kategorią filozofii i teologii;
• św. Augustyn uważał, że zło to brak dobra;
• dualizm;
• celem człowieka jest poznawanie Boga i własnej duszy, które ma się dokonywać dzięki łasce bożej;
• rozum i wiara powinny się uzupełniać;
• człowiek to istota, która jest wewnętrznie rozdarta i skazana na nieustanną walkę.

Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274) to dominikanin, który pochodził z włoskiej rodziny arystokratycznej. Autor słynnego systemu filozoficznego zwanego tomizmem. Zapoczątkował chrześcijański humanizm. Św. Tomasz odrzucał augustiański pogląd, że o istocie człowieka stanowi dusza, a ciało jest jedynie źródłem grzechu.

Założenia tomizmu:

• Człowiek poznaje świat przez zmysły i rozum, a to prowadzi do poznania Boga;
• Prawdy wiary można uzasadniać przez wiedzę;
• Świat jako dzieło boże jest uporządkowany i pełen ładu;
• Gradualizm – pogląd głoszący, że świat ma hierarchiczną naturę.

Sztuka średniowiecza była ściśle związana z założeniami epoki. Właśnie dlatego w sztuce i architekturze ważną rolę odgrywał teocentryzm. Średniowieczne obrazy były często symboliczne i zazwyczaj przedstawiały wydarzenia z życia świętych.

Bardzo ważna jest także architektura średniowiecza. Dominowały w niej dwa style: styl romański i styl gotycki.

Styl romański przeważał w dojrzałej fazie rozwoju epoki (XI-XIII wiek). Budynki w stylu romańskim miały charakter obronny, właśnie dlatego odznaczały się małymi oknami i grubymi murami. Budowle przypominały proste bryły geometryczne (sześciany, walce, stożki itd.), wznoszono je na planie krzyża lub koła. W malarstwie styl romański charakteryzował się brakiem perspektywy, ludzie przedstawiani byli w sposób odrealniony i płaski.

Styl gotycki dominował w późnym średniowieczu. Same konstrukcje budowli miały symbolizować kontakt między Bogiem a światem, właśnie dlatego były wysokie i strzeliste. Materiałem budowlanym była zazwyczaj czerwona cegła. Ważną rolę odgrywały też witraże, przez które przechodziło światło, symbolizujące boską wszechobecność.

Literatura średniowieczna również była związana z głównymi założeniami epoki. Podejmowano więc przede wszystkim tematykę religijną. Twórczość pisarzy średniowiecza miała zazwyczaj charakter moralizatorski: pouczała, wskazywała właściwe drogi postępowania i potępiała zło. Moralizatorskie zadanie literatury określano mianem parenezy, a wzorce osobowe, które promowano, nazywano parenetycznymi.

W średniowieczu istniały trzy wzorce osobowe:

• Rycerza (np. Roland z „Pieśni o Rolandzie”);
• Władcy (np. Karol Wielki z „Pieśni o Rolandzie” czy Bolesław Chrobry z Kroniki Galla Anonima);
• Świętego (np. św. Aleksy czy św. Franciszek).

Najważniejsze utwory literackie w średniowieczu, z uwzględnieniem rodzaju i gatunku literackiego to:

• Epika: legenda (np. „Legenda o św. Aleksym”), epos rycerski (np. „Pieśń o Rolandzie” czy Kronika Galla Anonima), romans rycerski („Dzieje Tristana i Izoldy”);
• Liryka: pieśń religijna („Lament świętokrzyski”), hymn („Bogurodzica”);
• Dramat: moralitet („Skarga umierającego”), misterium („Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim”);
• Inne: dialog („Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”).