Spis powszechny jest trochę jak wspólne zdjęcie rentgenowskie Polaków zrobione w tym samym czasie. To badanie statystyczne „prześwietla” społeczeństwo całego kraju, zbierając dane o jego stanie według ustalonych cech demograficznych i społeczno-zawodowych w konkretnym momencie.
Dane o ludności są znane od średniowiecza
Co ciekawe, zbieranie danych o mieszkańcach danego kraju nie jest żadną inwigilacją wymyśloną przez współczesne rządy. Jak podaje Główny Urząd Statystyczny, pierwsze informacje liczbowe o ludności ziem polskich zaczęły się pojawiać – podobnie jak na zachodzie Europy – już w średniowieczu, m.in.: w Kronice Galla Anonima (ok. 1113–1116) i w bullach papieskich, od XV w. także w księgach uposażeń biskupstw. Nieco później, bo od XVI w. zaczęto również wymieniać liczby mieszkańców w państwowych rejestrach podatkowych i lustracjach królewszczyzn sporządzanych głównie dla celów fiskalnych i wojskowych.
Pierwszym spisem ludności na ziemiach polskich był ten przeprowadzony na podstawie Konstytucji z 22 czerwca 1789 r. uchwalonej przez Sejm Czteroletni (1788–1792).
Wyniki tego spisu miały posłużyć do powzięcia uchwały w sprawie podatku przeznaczonego na pokrycie kosztów utrzymania stałej stutysięcznej armii. W spisie ujęto nie tylko liczbę ludności, ale także jej strukturę społeczno-zawodową – czytamy w publikacji „213 lat Spisów Ludności w Polsce 1789-2002” przygotowanej przez GUS.
Spisy przeprowadzane były również na terytorium Księstwa Warszawskiego oraz w Królestwie Polskim i w Galicji.
Jak w przeszłości promowano spisy powszechne? Jak wyglądało ich przeprowadzanie przez rachmistrzów? Zajrzyjcie do galerii powyżej
"Wspólne zdjęcie rentengowskie Polaków". Wkrótce Narodowy Sp...
Spisy powszechne w niepodległej Polsce
W połowie 1921 r. zdecydowano o przeprowadzeniu powszechnego spisu ludności.
Imponuje do dnia dzisiejszego zakres tematyczny pierwszego spisu ludności. Jak dotychczas był to jedyny spis powszechny w historii Polski, w którym jednocześnie badano narodowość i wyznanie, a wyniki opublikowano dla każdej, nawet najmniejszej miejscowości w odrębnych tomach dla każdego województwa – przyznaje GUS.
Kolejny spis odbył się w 1931 r. Nowością w nim była waga przywiązywana do zadań, obowiązków, kompetencji komisarzy spisowych (dzisiejszych rachmistrzów).
- Każdy komisarz podpisywał zobowiązanie, gdzie przyjmował obowiązki spisowe, a także otrzymywał imienną legitymację, co oznacza, że od początku polskich spisów służby spisowe były „urzędnikami państwowymi na służbie”, których chroniło prawo, a dane, które zbierali, były objęte ścisłą tajemnicą statystyczną – czytamy w publikacji o historii spisów powszechnych.
Powojenne dane. Pierwsze zbierano już w 1946 r.
Pierwszy, jak podkreśla GUS, dramatyczny i niezwykle bolesny w wymiarze uzyskanych wyników, był spis sumaryczny z 1946 r. Spis powszechny przeprowadzono natomiast w 1950 r. Ze względu na obszerność i kompleksowość, jak i rangę społeczną, spis ten otrzymał miano Narodowego Spisu Powszechnego.
Druga wojna światowa spowodowała zasadnicze zmiany w liczbie ludności Polski i w jej rozmieszczeniu. Wynikały one z dużych strat związanych z wojną i okupacją oraz ze zmianą granic, a także licznych ruchów przesiedleńczych ludności po zakończeniu wojny (repatriacja Polaków z zagranicy, wysiedlanie Niemców, przesiedlanie Ukraińców, Białorusinów i Litwinów, osiedlanie się Polaków na Ziemiach Odzyskanych) – tłumaczy GUS.
Później były kolejne: w 1960, 1970, 1978, 1988, 2002 i 2011 r. (pierwszy po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej).
- Przyczyny podjęcia spisu nie należy uzasadniać, gdyż wyniki spisów dezaktualizują się po pewnym czasie, zwłaszcza w takich krajach jak Polska, gdzie tempo przemian społeczno-gospodarczych jest wysokie. Ponadto regularne przeprowadzanie spisów powszechnych ma swoje uzasadnienie z punktu widzenia porównywalności badanych zjawisk oraz wynika z przyjętych ustaleń międzynarodowych – tłumaczą statystycy.
NSP 2021. O co nas zapytają?
Najbliższy spis powszechny będzie przeprowadzony od 1 kwietnia 2021 r. do 30 czerwca 2021 r. Będzie w pełni realizowany przy użyciu interaktywnego formularza spisowego dostępnego na stronie GUS. Obowiązkiem spisowym będą objęte:
- osoby fizyczne stale zamieszkałe i czasowo przebywające w mieszkaniach, budynkach i innych zamieszkanych pomieszczeniach niebędących mieszkaniami na terenie Polski, osoby fizyczne niemające miejsca zamieszkania;
- mieszkania, budynki, obiekty zbiorowego zakwaterowania i inne zamieszkane pomieszczenia niebędące mieszkaniami.
Badana będzie sytuacja rodzinna, zawodowa i lokalowa wszystkich mieszkańców Polski. Udzielone odpowiedzi będą chronione tajemnicą statystyczną. To znaczy, że jednostkowe dane dotyczące poszczególnych osób i gospodarstw domowych nie mogą być ujawniane ani przekazywane innym podmiotom.
W formularzu znajdzie się osiem bloków tematycznych:
- dane osoby,
- ustalanie adresu zamieszkania osoby,
- osoby w mieszkaniu/pomieszczeniu niebędącym mieszkaniem/obiekcie zbiorowego zakwaterowania,
- osoby przebywające za granicą,
- relacje rodzinne,
- kwestionariusz mieszkania,
- kwestionariusz osobowy,
- kwestionariusz osobowy emigranta krótkookresowego,
- kwestionariusz osobowy emigranta długookresowego.
Aby zapobiec sytuacji, w której ktoś nie będzie miał możliwości dokonania samospisu, np. z powodu braku dostępu do urządzeń i Internetu, ustawa zobowiązuje m.in. urzędy miast i gmin do udostępnienia odpowiedniego pomieszczenia i sprzętu do realizacji samospisu.
W szczególnie uzasadnionych przypadkach, gdy osoba objęta obowiązkiem spisowym nie będzie mogła wypełnić w żaden sposób formularza elektronicznego, rachmistrzowie spisowi będą kontaktowali się z tymi osobami telefonicznie lub osobiście, aby pomóc w dopełnieniu obowiązku spisowego.
