Dr Mateusz Grzesiak: Edukacja seksualna zaczyna się w domu

13-latka urodziła dziecko na wycieczce szkolnej. Jakie są jej najpilniejsze potrzeby, jak powinno wyglądać zapewnienie jej wsparcia?

Przede wszystkim, istotne jest jak najszybsze zorganizowanie współpracy z rodzicami i psychologami, aby stworzyć plan działania według ustalonych protokołów. Szkoły posiadają takie procedury, które są skierowane na zapewnienie wsparcia w takich sytuacjach. A przynajmniej każda szkoła powinna mieć protokół postępowania w przypadku ciąży nastolatek, regulowany prawnie przez odpowiednie ustawy i rozporządzenia. Niezwykle ważne jest, aby dziecko czuło, że ktoś się nim opiekuje i jest w stanie poradzić sobie z zaistniałą sytuacją. Trzeba pamiętać, że trzynastolatka jest przede wszystkim dzieckiem, a ciężar, który na nią spada, jest ogromny zarówno pod względem fizjologicznym, jak i psychologicznym. Dorośli muszą zapewnić jej poczucie bezpieczeństwa – zarówno psychologicznego, emocjonalnego, jak i fizycznego. Konieczna jest także ogromna empatia i zrozumienie dla jej sytuacji.

Jakie konkretnie działania należy podjąć w takiej sytuacji?

Należy postępować zgodnie z protokołem szkoły. Powinno odbyć się spotkanie z rodzicami, to ich rola jest nadrzędna w zapewnieniu opieki nad nowonarodzonym dzieckiem. Dobrym pomysłem byłoby zatrudnienie zewnętrznego specjalisty, takiego jak psycholog czy terapeuta, który będzie w stanie profesjonalnie zająć się sytuacją. Należy również uwzględnić możliwość stygmatyzacji społecznej, plotek i negatywnych komentarzy, które mogą pojawić się w szkole. Rola wychowawcy i nauczycieli jest tu nieoceniona – powinni oni prowadzić edukację seksualną, wyjaśniać skalę zjawiska i wspierać młodą matkę. Podobnie spotkania i rozmowy z gronem pedagogicznym – one są kluczowe jeśli chodzi o wsparcie. Chodzi o to, aby dziewczynka nie została sama.

Co dla dziecka – bo 13-letnia dziewczynka sama jest dzieckiem - oznacza urodzenie dziecka?

Taka sytuacja niesie ze sobą liczne konsekwencje, w tym również negatywne. Dzieci, które zostają matkami w młodym wieku, są bardziej narażone na depresję i zaburzenia związane ze stresem. Mają także mniejsze szanse na ukończenie szkoły i kontynuowanie edukacji, bo zamiast skupiać się na własnym rozwoju, muszą poświęcić się wychowaniu dziecka. Może to prowadzić do problemów zdrowotnych, zarówno fizycznych, jak i psychicznych, w tym do zespołu stresu pourazowego związanego z porodem.

Jak można minimalizować te negatywne skutki?

Poprzez edukację seksualną i prewencję. W takiej sytuacji liczy się przede wszystkim wsparcie, które pozwoli zarówno matce, jak i dziecku lepiej radzić sobie w społeczeństwie, mimo ryzyka, które niesie ze sobą ciąża nastolatki. Rodzice powinni rozmawiać ze swoimi dziećmi na te tematy zdecydowanie wcześniej.

Temat wczesnej ciąży jest obecny w szkolnych programach nauczania? Jak to wygląda dzisiaj? Jaka jest świadomość młodzieży w tym temacie? Co mówią badania?

Świadomość młodzieży należy analizować pod kilkoma kątami, uwzględniając zarówno samą młodzież, jak i ich rodziców. Obecnie obserwujemy wzrost świadomości wśród młodzieży w kwestii prewencji i zabezpieczania się, w tym używania różnych środków antykoncepcyjnych. Jednakże, badania pokazują, że około połowa rodziców w ogóle nie rozmawia z dziećmi na temat edukacji seksualnej. Jest to problem społeczny, wynikający często ze wstydu i braku odpowiedniej wiedzy. Z badań opublikowanych na dimedic.eu wynika, że tylko 34 procent młodych kobiet rozmawiało ze swoimi rodzicami na temat seksu, a ocena jakiejkolwiek komunikacji z nimi jest niska, na poziomie od 2,4 do 5. Głównym źródłem wiedzy dla młodzieży jest internet, który, niestety, często dostarcza nierzetelnych informacji. Młodzi ludzie samodzielnie szukają informacji, co może być problematyczne, gdyż nie zawsze potrafią oddzielić wiarygodne źródła od tych mniej wartościowych. Ciekawym faktem jest to, że rozmowa o seksie z rodzicami może obniżać wiek inicjacji seksualnej. Dziecko, czując się bardziej dorosłe, może szybciej podjąć decyzję o rozpoczęciu życia seksualnego. Badania wskazują również, że niska świadomość seksualna wiąże się z większym ryzykiem nieplanowanej ciąży, ponieważ osoby z mniejszą wiedzą rzadziej stosują metody zapobiegania ciąży. Krótko mówiąc, choć sytuacja się poprawia, nadal jest wiele do zrobienia, szczególnie przez rodziców, bo to oni powinni być głównym źródłem informacji dla swoich dzieci.

A jaka jest Pana ocena na temat tego, jak dziś wygląda edukacja seksualna w polskich szkołach?

Powinna być adresowana od najwcześniejszych etapów edukacji. Niestety, jest to temat polityczny, a podejście do edukacji seksualnej zależy od aktualnie rządzących. Organizacje międzynarodowe, takie jak Światowa Organizacja Zdrowia, mają konkretne wytyczne dotyczące tego, kiedy i jak powinna być prowadzona edukacja seksualna. Choć sytuacja się poprawia, nadal jest wiele do zrobienia, aby zapewnić dzieciom najlepszą możliwą edukację seksualną. Współczesna edukacja seksualna powinna być kompleksowa, dostosowana do wieku, oparta na badaniach i dostępna już od najmłodszych lat aż do okresu dojrzewania.

W jakim wieku młodzi ludzie decydują się dziś na podjęcie inicjacji seksualnej? Ten wiek się obniżył? Jakie czynniki o tym zdecydowały?

Wiek inicjacji seksualnej w Polsce waha się pomiędzy 16,9 a 17,4 rokiem życia. Systematycznie się obniża.

Pytanie nieśmiertelne, to jak rozmawiać z dzieckiem o seksie, aby ono naprawdę słuchało i żeby samemu nie czuć wstydu? Jakie techniki komunikacyjne mogą ułatwić tę rozmowę?

Przede wszystkim rodzic powinien być dobrze przygotowany merytorycznie. Na temat tego, jak zbudowane jest nasze ciało, w jaki sposób tworzymy więzi z innymi ludźmi, jakie normy społeczne są akceptowane, a jakie nie, jakie zachowania pod kątem seksualnym się podejmuje, aby wyrazić własne potrzeby. O tym wszystkim należy mówić w sposób otwarty i szczery. Rozmowa powinna być dostosowana do wieku i etapu rozwoju psychoseksualnego dziecka. Ważne jest, aby akceptować seksualność jako naturalny proces rozwoju i nie traktować go jako tematu tabu. Nawet młodsze dzieci, np. pięciolatki, powinny być wprowadzane w tematykę seksualną odpowiednio do swojego poziomu rozwoju poznawczego i emocjonalnego. Rodzic powinien odpowiadać na pytania dziecka zgodnie z prawdą i reagować na wszelkie oznaki wstydu w sposób wspierający. Jeżeli rodzic czuje się skrępowany, powinien to przyznać, pokazując, że emocje są naturalne i można o nich rozmawiać.

Rozmowy o seksie może znacznie ułatwić korzystanie z wartościowych źródeł wiedzy, takich jak e-booki, książki i filmy edukacyjne. Edukacja seksualna nie powinna być nachalna ani natarczywa, a podejście do dziecka powinno być indywidualne, ponieważ każde dziecko reaguje inaczej. Wprowadzenie edukacji seksualnej jako regularnego tematu rozmów, dostosowanego do zmieniającego się wieku dziecka, pomoże mu lepiej zrozumieć i zaakceptować swoją seksualność.

Jest najlepszy moment na pierwszą rozmowę o seksie? Czy powinniśmy czekać, aż dziecko będzie gotowe na tę rozmowę?

Nie ma jednoznacznej definicji, które by oznaczało, że dziecko jest gotowe. Seksualność może dotyczyć dzieci niezależnie od ich gotowości. Dlatego kluczowa jest ochrona i prewencja, a inicjatywa powinna leżeć po stronie rodzica. To rodzic jest dorosły i dojrzały, to on wie, jak komunikować się z dzieckiem. Dzieci interesują się swoim ciałem od urodzenia, a około drugiego roku życia zaczynają być bardziej świadome i dostrzegać różnice między płciami. Tabu seksualne kształtuje się około trzeciego roku życia, a w czwartym roku życia może pojawić się wstyd związany z własną seksualnością. W okresie dojrzewania płciowego, między 10 a 15 rokiem życia, następuje burza hormonalna. Szacuje się, że już w wieku pięciu lat można rozpocząć rozmowy z dzieckiem o seksie.

Czy rozmowy o seksie przeprowadza się raz i na tym koniec?

To jest temat, który powinien regularnie pojawiać się w rodzinie. Rozmowy o seksie to nie jednorazowe wydarzenie, ale proces, który trwa przez całe dzieciństwo i dorastanie dziecka.

Wrócę do tego, co Pan już powiedział - przecież dzieci mogą znaleźć wszystko w internecie. „Wujek” google zna odpowiedź na każde pytanie. Dlaczego to takie ważne, aby to rodzice byli tu źródłem wiedzy?

Ponieważ to rodzice są najbliżej dziecka, to oni mają z nim najsilniejszą więź emocjonalną i to oni najlepiej znają swoje dziecko. Dziecko czuje się najbezpieczniej, rozmawiając z rodzicami. Szkoła zaczyna się później, a rodzice mają możliwość wprowadzenia dziecka w temat seksualności już na wczesnym etapie. Ponadto, rodzice mogą nieinwazyjnie przekazywać wartości i normy, które są dla nich ważne, oraz dostosować przekazywane informacje do indywidualnych potrzeb i poziomu rozwoju dziecka.

Jakie są konsekwencje przemilczania tematu seksu w domu?

Przemilczanie tego tematu może prowadzić do wielu negatywnych konsekwencji. Na przykład dziecko może uznać, że seks jest czymś wstydliwym lub niebezpiecznym. Brak odpowiedniej edukacji może skutkować błędami w zabezpieczaniu się przed niechcianą ciążą i doborem partnerów seksualnych. Dziecko może również uzyskać toksyczne i nieprawdziwe informacje z internetu, co prowadzi do ryzyka niechcianej ciąży czy chorób wenerycznych. Rozwój tabu związany z seksualnością ma negatywny wpływ na zdrowy rozwój dziecka i jego przyszłe życie intymne.

Jak budować zaufanie, żeby dziecko nie miało problemów z przyjściem do rodziców z pytaniami o najintymniejsze sprawy, traktowało to jako normę i podchodziło do seksu w sposób zdrowy jako części życia?

Budowanie zaufania z dzieckiem wymaga, aby rodzic podjął proaktywne działania i regularnie rozmawiał z nim na temat seksu, w sposób otwarty i naturalny. Należy traktować seksualność jako integralną część życia, nie jako temat tabu. Podkreślę, jak ważne jest, aby te rozmowy były dostosowane do wieku i etapu rozwoju dziecka. Rodzice powinni być inicjatorami rozmów i pokazywać, że są dostępni i otwarci na pytania dziecka.

Zbliżają się wakacje, to czas, kiedy wiele młodych osób rozpoczyna życie seksualne. Jak rozmawiać z dziećmi o kwestiach zgody i granic w relacjach intymnych? Co powinni im przekazywać?

To delikatny temat, wymagający od rodziców dużej wrażliwości. Przekazywanie informacji na temat zgody i granic w relacjach intymnych nie powinno polegać na narzucaniu własnych poglądów, ale na edukowaniu i uświadamianiu konsekwencji różnych zachowań. Rodzice powinni mówić o znaczeniu wzajemnej zgody, szacunku i odpowiedzialności w relacjach intymnych. Ale warto edukować dzieci na temat potencjalnych ryzyk i konsekwencji związanych z wczesną inicjacją seksualną. Ważne jest, aby przekazywać wiedzę opartą na faktach i zachęcać do świadomego podejmowania decyzji. Edukacja seksualna to proces, który zaczyna się w domu i powinien być kontynuowany w szkole. Rodzice mają za zadanie budować zdrowe postawy wobec seksualności, a szkoła powinna wspierać ten proces, dostarczając rzetelnej wiedzy. Dzięki temu młodzi ludzie będą lepiej przygotowani do podejmowania świadomych i odpowiedzialnych decyzji w dorosłym życiu.