Początek cywilizacji to starożytna Mezopotamia, kraina pałaców z błota. Za najstarsze miasto świata można uznawać sumeryjskie Eridu - pierwsze miasto wzniesione przez Sumerów już cztery tysiące lat przed naszą erą. W owych czasach było ono portową osadą w delcie Eufratu. Dziś jego pozostałości znajdują się dobre 20 km od Zatoki Perskiej.
Królewskie Eridu (nazwa pochodzi od imienia pierwszego z królów Sumeru) było czymś w rodzaju współczesnej aglomeracji miejskiej. Składało się z wielu połączonych dzielnic wznoszonych wokół wysokich, schodkowych świątyń, czyli zigguratów.
Pierwszy z władców w mitologii sumeryjskiej o imieniu Eridu miał rządzić Mezopotamią przez 28 tys. 800 lat. Jego następca Alaljar sprawował rządy przez kolejne 36 tys. lat. Obaj królowie żyli jeszcze przed wielkim potopem, który dzięki sumeryjskim przekazom trafił także do Starego Testamentu.
Pierwszym na świecie człowiekiem, niejako wzorem dla biblijnego Adama, był sumeryjski Adapa - heros stworzony przez boga Enki.
Sumerowie, mieszkańcy Eridu oraz innych miast Mezopotamii, czyli "międzyrzecza", znali kowalstwo, wytapianie szkła oraz tkactwo. Potrafili magazynować żywność i wodę, a także irygować grunty orne. Jako pierwsi ludzie na Ziemi używali miedzi, brązu, złota, a także żelaza.
Ich pałace i świątynie dekorowane były kilogramami ozdób wykonanych z drogich metali. Brąz, miedź, a później także żelazo wykorzystywali do wykuwania zbroi oraz broni - sztyletów, mieczy, włóczni i maczug.
Sumerowie używali sześć-dziesiątkowego systemu liczenia. Pamiątką po nim jest swojska kopa. Pradawnym mieszkańcom Mezopotamii cały świat zawdzięcza także podział godziny na 60 minut oraz doby na 24 godziny.
Matematyka dziś stosuje sumeryjski podział okręgu na 360 stopni. Sumerowie pierwsi wymyślili i stosowali kalendarz, w którym tydzień miał siedem dni, a rok - 12 miesięcy. Od nich wywodzi się także astrologia i 12 znaków zodiaku.
Według badaczki Gwendolyn Leick w mieście Eridu współistniały trzy oddzielne ekosystemy, które były podstawą dla trzech różnych stylów życia mieszkańców. W skład najstarszego z nich wchodziła społeczność rolników kultury sumeryjskiej, która budowała kanały irygacyjne nawadniające pola nad Eufratem. Ludzie ci żyli na brzegach kanałów w domach wznoszonych z cegieł z suszonego mułu.
Drugą ze społeczności byli rybacy arabskiego pochodzenia zasiedlający obszar nad samym brzegiem morza. Swe domy stawiali z trzciny.
Trzecią grupę stanowili nomadowie wypasający stada kóz i zamieszkujący namioty na granicy pustyni.
Początkiem miasta był świątynny kompleks wzniesiony z cegieł z błota pośrodku małej depresji, która pozwalała łatwiej zatrzymywać wodę.
Pięć tysięcy lat temu Eridu, wraz ze swymi okazałymi zigguratami i domostwami z cegieł, zajmowało powierzchnię dziesięciu hektarów. W mieście wznosiło się aż 18 wielkich świątyń. Miasto wymarło sześć wieków przed narodzinami Chrystusa.
Podobne wiekiem sumeryjskie miasto Ur (jego budowniczowie nazywali je Urim) także położone było w południowej części Mezopotamii, niedaleko ujść Eufratu i Tygrysu. Od Eridu dzieliło je raptem dziesięć kilometrów. Ur jest czterokrotnie wzmiankowane w Starym Testamencie.
Dziś pozostałości tego miasta również znajdują się daleko w głębi lądu, na terenach Iraku. Miejscowi nazywają je Tell el-Mukayyar. Ruiny położone są niedaleko miasta Nasirija, na południe od Bagdadu.
Najbardziej okazałą pozostałością po Ur jest sumeryjski ziggurat. Tak jak główna świątynia Eridu poświęcona była bogowi wody Enki, tak ziggurat w Ur był miejscem czci składanej Nannie, bogowi Księżyca. Budowla sięga dwóch piętr, a wzniesiono ją z cegieł połączonych na dolnym piętrze smołą, a na górnym - zaprawą murarską.
Ur to miasto Hammurabiego i jego słynnego kodeksu, jednego z pierwszych na świecie zbiorów prawa. W latach 2030-1980 p.n.e. Ur było największym miastem na Ziemi liczącym 65 tys. mieszkańców.
Upadło na pięć wieków przed narodzinami Chrystusa, prawdopodobnie z powodu zmian klimatycznych oraz dotkliwej suszy.
Do najstarszych miast sumeryjskich zalicza się też Uruk, w Biblii wspomniane jako Erch. Dzisiaj i ono nie jest już na wybrzeżu, ale daleko w głębi lądu.
W okresie świetności miasto Uruk zajmowało powierzchnię sześciu kilometrów kwadratowych i było zamieszkiwane przez aż 80 tys. ludzi, stając się najgęściej zaludnionym miejscem na Ziemi. U schyłku, który nastąpił około 3100 p.n.e., miasto zamieszkiwało już jedynie 10 tys. osób.
Uruk było miastem króla Gilgamesza, sumeryjskiego herosa uwiecznionego w słynnym "Eposie o Gilgameszu", który powstał prawie sześć tysięcy lat temu.
To tam znajduje się m.in. opis potopu, jaki znamy z późniejszej Biblii. Ruiny Uruk odkryli niemieccy archeolodzy tuż przed początkiem pierwszej wojny światowej.
W ruinach Hamoukar we wschodniej Syrii znaleziono z kolei ślady najstarszej znanej miejskiej wojny. Mieszkańcy tej osady starali się bowiem utrzymać niezależność od Sumerów z Mezopotamii, w czym miały im pomóc trzymetrowej grubości mury.
Około 3500 r. p.n.e. Sumerowie zbrojni w miecze i pro-ce zdołali jednak przemóc mury. Zaskoczeni obrońcy ciskali we wroga wszystko, co nawinęło im się pod rękę - wynika z wykopalisk.
