Tajemnice Literackiego Nobla. Ile kobiet nagrodzono? Kto odmówił przyjęcia nagrody? Ciekawostki, kontrowersje, pominięcia i odrzucenia

Literacka Nagroda Nobla została ustanowiona na mocy testamentu Alfreda Nobla w 1895 roku, a pierwsze jej przyznanie miało miejsce w 1901 roku. Laureatem został wówczas francuski poeta i eseista Sully Prudhomme. Jego wybór wzbudził zaskoczenie, ponieważ wielu spodziewało się, że nagrodę otrzyma bardziej uznany wówczas rosyjski pisarz Lew Tołstoj. Prudhomme był znany przede wszystkim z poezji o klasycznej formie, ale jego twórczość, choć ceniona, nie miała tej samej siły oddziaływania, co monumentalne dzieła Tołstoja.

Decyzja Akademii Szwedzkiej została skrytykowana przez wielu literaturoznawców, którzy uważali, że przyznanie nagrody Prudhomme’owi było bardziej zachowawcze niż odważne. Tołstoj, autor tak znanych dzieł jak Wojna i pokój oraz Anna Karenina, był uważany za jednego z największych pisarzy swoich czasów, co uczyniło pominięcie go jeszcze bardziej kontrowersyjnym.

Od początku istnienia literackiej Nagrody Nobla przyznano 116 nagród. Zaledwie 17 kobiet znalazło się w gronie laureatów. Najmłodszy laureat miał 41 lat w momencie otrzymania wyróżnienia, a najstarszy – 87 lat.

Jedną z najciekawszych historii związanych z Nagrodą Nobla jest fakt, że niektórzy pisarze postanowili jej nie przyjąć. W 1964 roku francuski filozof i pisarz Jean-Paul Sartre odmówił przyjęcia nagrody, twierdząc, że żaden człowiek nie powinien być „instytucją” ani stawać się narzędziem systemu, który promuje jednostki w ten sposób. Sartre konsekwentnie odrzucał wszystkie oficjalne wyróżnienia, w tym wcześniej proponowaną mu Legię Honorową.

Inny przypadek dotyczył Borysa Pasternaka, laureata z 1958 roku, autora „Doktora Żywago”. Pasternak początkowo przyjął nagrodę, ale później pod naciskiem władz ZSRR zmuszono go do jej odrzucenia. Było to jedno z najgłośniejszych wydarzeń tamtych czasów, związane z polityczną sytuacją w Związku Radzieckim i zimnowojennymi napięciami.

Literacka Nagroda Nobla wielokrotnie wzbudzała kontrowersje przez swoje wybory, zarówno z powodu tego, kto ją otrzymał, jak i kto został pominięty. Do dziś wiele osób uważa, że niektóre z największych nazwisk w historii literatury nigdy nie zostały wyróżnione, mimo że zasługiwały na to w pełni.

Jednym z najczęściej wymienianych przykładów jest wspominany już Lew Tołstoj, autor monumentalnych dzieł takich jak Wojna i pokój oraz Anna Karenina. Tołstoj nigdy nie otrzymał Nobla, mimo że był uznawany za jednego z najwybitniejszych pisarzy swoich czasów. Podobnie stało się z Jamesem Joyce'em, Virginią Woolf czy Jorge Luisem Borgesem – pisarzami, którzy ukształtowali literaturę XX wieku, ale nigdy nie zostali laureatami.

Kontrowersje wzbudziło także wyróżnienie Boba Dylana w 2016 roku jako pierwszego muzyka spotkało się z mieszanymi opiniami – niektórzy uznali to za nowatorski krok, inni zarzucali Akademii, że wychodzi poza obszar literatury.

Krytycy Nagrody Nobla często zwracają uwagę na to, że wybory laureatów bywają uzależnione od aktualnych kontekstów politycznych i ideologicznych. Zdarzało się, że nagroda trafiała do osób, których twórczość była zgodna z pewnym politycznym przesłaniem czy ideologią panującą w danym momencie. Przykładem może być wspomniane przyznanie Nagrody Nobla Borysowi Pasternakowi, co wielu uważało za działanie antyradzieckie.

W 2004 roku Elfriede Jelinek, autorka „Pianistki”, wzbudziła kontrowersje jako laureatka, gdyż jej polityczne i feministyczne przesłania nie wszystkim przypadły do gustu. Podobnie za „polityczny wybór” uznawane było w niektórych kręgach nagrodzenie Olgi Tokarczuk.

Polska ma aż pięciu laureatów literackiej Nagrody Nobla: Henryka Sienkiewicza (1905), Władysława Reymonta (1924), Czesława Miłosza (1980), Wisławę Szymborską (1996) oraz Olgę Tokarczuk (2018). Jednak już od pierwszych nagród rywalizacja między polskimi pisarzami budziła spore emocje.

Najbardziej znana jest rywalizacja Henryka Sienkiewicza i Bolesława Prusa. Obaj pisarze byli cenionymi twórcami, ale to Sienkiewicz otrzymał Nobla za swoje epickie dzieła, takie jak Quo Vadis czy Trylogia. Prus, autor Lalki i Faraona, nigdy nie został wyróżniony, co stało się jednym z najbardziej dyskutowanych „pominięć” w polskiej literaturze.

Podobnie, w okresie międzywojennym, gdy nagroda trafiła do Władysława Reymonta za powieść Chłopi, wielu krytyków uważało, że to Stefan Żeromski powinien być nagrodzony za swój wkład w polską literaturę. Żeromski był uważany za bardziej progresywnego pisarza, a jego twórczość dotykała ważnych społecznych i politycznych tematów. Pominięcie Żeromskiego do dziś jest uznawane za jedno z najbardziej kontrowersyjnych w historii literackiej Nagrody Nobla.

Rywalizowali z sobą także Zbigniew Herbert i Wisława Szymborska. Oboje byli czołowymi postaciami literatury polskiej drugiej połowy XX wieku, a ich twórczość wzbudzała uznanie zarówno w kraju, jak i na arenie międzynarodowej. Gdy w 1996 roku Wisława Szymborska otrzymała literacką Nagrodę Nobla, wielu uważało, że to Zbigniew Herbert powinien zostać wyróżniony, łącznie z samą laureatką, która dziękując poecie za gratulacje, pisała, że gdyby to od niej zależało, to „on męczyłby się teraz nad przemówieniem”.

Herbert, autor Pana Cogito, był uważany za pisarza o bardziej wyrazistym politycznym i moralnym przesłaniu, podczas gdy poezja Szymborskiej, często ironiczna i refleksyjna, była bardziej subtelna w swoim podejściu. Rywalizacja między nimi miała nie tylko charakter literacki, ale także ideologiczny. Herbert często podkreślał swoje niezależne, krytyczne podejście do rzeczywistości, co kontrastowało z bardziej introspektywnym stylem Szymborskiej.

Choć Nagroda Nobla jest przyznawana od ponad 120 lat, wciąż widać znaczną nierówność pod względem płci. Zaledwie 17 kobiet otrzymało literackiego Nobla, co stanowi niecałe 10% wszystkich laureatów. Choć sytuacja powoli się zmienia – w ostatnich latach przyznano nagrody m.in. Toni Morrison, Herta Müller, Alice Munro czy Oldze Tokarczuk – krytycy podkreślają, że nierówność wciąż jest widoczna.

W ostatnich latach Akademia Szwedzka, która przyznaje literackiego Nobla, znalazła się w centrum skandalu obyczajowego. W 2018 roku z powodu oskarżeń o molestowanie seksualne i konflikt interesów związany z mężem jednej z członkiń Akademii, Jeanem-Claude Arnaultem, doszło do głębokiego kryzysu w instytucji. Wielu członków Akademii zrezygnowało, a literacka Nagroda Nobla za rok 2018 została odłożona o rok, co było bezprecedensową sytuacją.

Literacka Nagroda Nobla, mimo licznych kontrowersji i zaskakujących wyborów, pozostaje jednym z najbardziej prestiżowych wyróżnień w świecie literatury. Każde jej przyznanie budzi emocje i skłania do refleksji nad tym, czym jest literatura i jakie wartości powinny być w niej nagradzane. Czy przyszłe wybory będą bardziej przejrzyste i sprawiedliwe, czy nadal będą wzbudzać tyle emocji? Czas pokaże.