Jerzy Stuhr nikogo nie pozostawiał obojętnym. Technika, znajomość rzeczywistości i inteligencja

Jerzy Stuhr miał w dorobku wiele doskonałych ról, ale wystarczyłaby jedna – Lutka Danielaka w „Wodzireju” Feliksa Falka, aby zapisać się na trwałe w historii polskiego kina. Pokazał, że aktorstwo może nie tylko bawić, ale być także zwierciadłem ciemnej strony ludzkiej natury.

Jerzy Stuhr zagrał w ponad 60 produkcjach. Wszyscy pamiętają go m.in. z ról w „Seksmisji”, „Kingsajzie”, czy „Kilerze”. Ale pojawiał się też na ekranie w produkcjach, które sam wyreżyserował, takich jak „Historie miłosne”, „Tydzień z życia mężczyzny”, „Duże zwierzę”, „Korowód” czy „Obywatel”. Grał cwaniaków, inteligentów-idealistów i outsiderów, ale na każdej roli pozostawiał charakterystyczne piętno.

Trzeba przyznać, że natura nie obdarzyła go wyglądem amanta. Nienadmiernie wysoki, o twarzy bystrej, choć dalekiej od uwodzicielskiej, budował role całą gamą do mistrzostwa opanowanych aktorskich chwytów. Innymi słowy, potrafił uwieść widza w sposób niemalże doskonały.

Po ukończeniu krakowskiej PWST dostał angaż w Starym Teatrze w Krakowie, w którym zadebiutował rolą Belzebuba w „Dziadach”, a następnie zagrał m.in. Wysockiego w „Nocy listopadowej”, Piotra Wierchowieńskiego w „Biesach” i Jaszę w „Wiśniowym sadzie”. Z kolei na srebrnym ekranie zadebiutował w 1971 r. jako stażysta w filmie Hieronima Przybyła „Milion za Laurę”.

W kolejnych latach zagrał epizody m.in. w filmach Andrzeja Żuławskiego, Jerzego Gruzy i Antoniego Krauze. Wziął udział, kreując postać reżysera Jerzego Burskiego, w zdjęciach próbnych do filmu Andrzeja Wajdy „Człowiek z marmuru”. Przepadł, ale został zapamiętany.

W 1976 r. dał popis tego, co można nazwać aktorstwem „poruszającym”. W filmie Krzysztofa Kieślowskiego „Spokój” zagrał swoją pierwszą główną rolę filmową – Antoniego Gralaka, młodego mężczyzny, który po opuszczeniu zakładu karnego po trzech latach odsiadki próbuje ułożyć sobie nowe życie w realiach Polski lat 70. XX w.

To w „Spokoju” narodził się Stuhr-aktor, którego wcześniej w Polsce nie było – idealnie wpasowującego się w szarość i upokarzającą siermięgę Polski Ludowej. Rok później był „Wodzirej” i rola bezwzględnego dorobkiewicza, który bezwzględnie dąży do osiągnięcia życiowego sukcesu, a dla kariery gotów jest poświęcić wszystko. Człowieka dwuznacznego moralnie, pozbawionego skrupułów adwokata Stuhr zagrał też w dramacie „Bez znieczulenia” Andrzeja Wajdy (1978 r.). Kolejna legendarna rola przyszła w 1979 r. Stuhr wcielił się wówczas w postać Filipa Mosza w „Amatorze” Krzysztofa Kieślowskiego.

„Chyba pisarzem bym został, bo tam jest większy obszar wolności” - powiedział aktor, pytany w jednym z wywiadów w latach 90., czy ponownie wybrałby aktorstwo, gdyby miał taką możliwość. „Wodzirej dał mi bardzo w kość. Trudno jest przecież grać człowieka, który jest aż tak odpychający” - dodawał.

„Niech mnie który przegoni...”

„Śpiewać każdy może
Trochę lepiej lub trochę gorzej
Ale nie o to chodzi
Jak co komu wychodzi…”.

Takie oto słowa usłyszeli oglądający festiwal w Opolu w 1977 r. Na scenie zaśpiewał je Jerzy Stuhr, a jego występ nie był jedynie kabaretową zgrywą, choć podobno tekst utworu powstał na serwetce w hotelu, w którym Kofta i Stuhr przebywali podczas festiwalu.

To także pokaz aktorskich umiejętności, niezwykły dowód na to, że dobry rzemieślnik potrafi stworzyć kreację niemalże z niczego. Dziś jeszcze, a od pamiętnego Opola minęło już przecież pół wieku, słowa tej piosenki potrafi zanucić niemal każdy rodak.

Słusznie Krzysztof Kieślowski mówił o Jerzym Stuhrze, że jest rzadkim w Polsce przypadkiem aktora, który sprawdza się we wszystkich uprawianych przez siebie „gałęziach sztuki - i w filmie, i w telewizji, i w teatrze”.

„Myślę, że decydują o tym dwa elementy. Pierwszy stanowi technika, wspaniała technika, opanowana do perfekcji we wszystkich właściwie szczegółach. Druga rzecz, niemniej istotna, przydatna zwłaszcza dla kina, to jego znajomość rzeczywistości. A ponad tymi dwiema umiejętnościami góruje inteligencja" – dodawał.

Stuhr mógł być odpychającym Lutkiem Danielakiem w „Wodzireju”, śpiewającym prostaczkiem w Opolu, ale tez tym, który bawi. Talent komediowy Stuhra można było podziwiać m.in. w „Kingsajzie (zagrał nadszyszkownika Kilkujadka), „Kilerze” (w roli komisarza Ryby), ale przede wszystkim w „Seksmisji" (1984 r.), antyfeministycznej satyrze, w której, jako Maks, wygłaszał pamiętne kwestie: „Ciemność, widzę ciemność! Ciemność widzę!”, „Kierunek wschód, tam musi być jakaś cywilizacja!”, czy „Sfiksowałyście, boście chłopa dawno nie miały! Chłopa wam trzeba!”.

W 2008 r., podczas gali rozdania Złotych Kaczek, przyznawanych przez czytelników magazynu „Film”, to wlaśnie „Seksmisję” uhonorowano nagrodą dla najlepszej polskiej komedii stulecia.

Aktor znany był również ze znakomitego dubbingowania bajek. Jego głos można usłyszeć m.in. w „Shreku”, „Gwieździe Kopernika”, „Świętym Mikołaju” oraz „Smerfach". Udzielał się pedagogicznie: w latach 1990-1996 i 2002-2008 był rektorem PWST w Krakowie. A także społecznie: w 2006 wszedł w skład rady programowej Fundacji Centrum Twórczości Narodowej.

Aktor przez długi czas zmagał się z problemami zdrowotnymi, przeszedł dwa zawały serca, udar mózgu, a także swego czasu wygrał walkę ze złośliwym nowotworem przełyku. Już w 2011 r. przeszedł chemioterapię, a wtedy lekarze dawali mu 30 proc. szans na wyzdrowienie.

„Śmierci sobie nie wyobrażam - zapewniał w 2017 r. w rozmowie z Onetem - I jestem, po wszystkich moich chorobach, przygotowany na nią w każdej chwili. Moja definicja brzmi mniej więcej tak: to zmiana pozycji, z której patrzy się na otaczającą rzeczywistość”. Niestety, ostatnią walkę z chorobą przegrał.