Partie polityczne w Polsce. Jakim przepisom podlegają? Główne zasady i ugrupowania

Definicja i podstawowe zasady działania partii politycznych znajdują się w Ustawie z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych. Określa je ona jako dobrowolne organizacje występujące pod określoną nazwą, stawiające sobie za cel udział w życiu publicznym przez wywieranie w demokratyczny sposób wpływu na kształtowanie polityki państwa albo sprawowanie władzy publicznej.

Członkami partii politycznych mogą być obywatele Rzeczpospolitej Polskiej, którzy ukończyli 18 lat. Warto mieć na uwadze także fakt, iż działalność takiego ugrupowania opiera się na pracy społecznej jego członków. Do prowadzenia swoich spraw może jednak zatrudniać także pracowników etatowych.

Ewidencję partii politycznych w Polsce prowadzi Sąd Okręgowy w Warszawie, na podstawie art. 11 ust. 1. Ciekawostką jest fakt, że według stanu na grudzień 2022 r. w Polsce było zarejestrowanych aż 87 ugrupowań tego typu.

Aby partia polityczna została wprowadzona do ewidencji Sądu Okręgowego, niezbędne jest jej zgłoszenie. Powinno ono zawierać kilka niezbędnych elementów. Są to:

• nazwa i skrót nazwy partii politycznej,
• adres jej siedziby,
• imię, imiona i nazwiska oraz adresy osób wchodzących w skład organów uprawnionych do reprezentowania partii na zewnątrz i zaciągania zobowiązań majątkowych

Do każdego zgłoszenia trzeba dodatkowo załączyć statut partii politycznej oraz wykaz zawierający podpisy poparcia ze strony co najmniej 1000 obywateli polskich, którzy ukończyli 18 lat i posiadają pełną zdolność do czynności prawnych.

Finansowanie partii politycznych w Polsce i związane z nim zasady opisuje osobny rozdział dotyczącej ich ustawy. Zgodnie z przepisami majątek takich ugrupowań może powstawać ze składek członkowskich, darowizn, spadków, zapisów, z dochodów z majątku oraz z określonych ustawami dotacji i subwencji. Zabronione jest natomiast uzyskiwanie dochodów przez partie polityczne ze zbiórek publicznych.

Dopuszcza się:

• pozyskiwanie dodatkowych środków z oprocentowania pieniędzy zgromadzonych na rachunkach bankowych i lokatach
• obrót obligacjami Skarbu Państwa i bonami skarbowymi Skarbu Państwa
• zbycie należących do partii politycznej składników majątkowych
• sprzedaży tekstu statutu lub programu partii czy też innych wydawnictw popularyzujących jej działalność
• sprzedaży przedmiotów symbolizujących partię
• wykonywanie odpłatnie drobnych usług na rzecz osób trzecich z wykorzystaniem posiadanego sprzętu biurowego

Co niezwykle istotne, jeśli chodzi o osoby fizyczne, środki finansowe mogą przekazywać partii politycznej jedynie obywatele polscy o stałym miejscu zamieszkania na terenie Rzeczypospolitej Polskiej. Łączna suma takich wpłat, z wyłączeniem:

• składek członkowskich w kwocie nieprzekraczającej w jednym roku minimalnego wynagrodzenia za pracę,
• wpłat na Fundusz Wyborczy partii politycznej,

nie może być wyższa w danym roku kalendarzowym niż 15-krotność minimalnego wynagrodzenia za pracę, obowiązującego w dniu poprzedzającym wpłatę. Partia polityczna ma obowiązek prowadzenia i bieżącego aktualizowania rejestru wpłat w formie elektronicznej.

Warto mieć na uwadze również to, że majątek partii politycznej może być przeznaczony tylko na cele statutowe partii lub charytatywne. Istotne jest także to, że źródła finansowania partii politycznych muszą być jawne.

Każda polska partia polityczna ma obowiązek utworzenia stałego Funduszu Wyborczego. Zgromadzone na nim środki będą używane do finansowania udziału partii politycznej w wyborach do Sejmu i do Senatu, w wyborach Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, w wyborach do Parlamentu Europejskiego oraz w wyborach organów samorządu terytorialnego.

O utworzeniu Funduszu Wyborczego oraz jego likwidacji partia polityczna musi zawiadomić Państwową Komisję Wyborczą.

Za prowadzenie Funduszu Wyborczego odpowiedzialny jest pełnomocnik finansowy. Może być nim każda osoba fizyczna z wyjątkiem kandydatów na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, posła, senatora lub radnego oraz funkcjonariuszy publicznych.

Środki finansowe gromadzone w ramach Funduszu Wyborczego mogą pochodzić z wpłat własnych partii politycznej oraz darowizn, spadków i zapisów. Co niezwykle istotne, dla Funduszu Wyborczego środki gromadzi się na oddzielnym rachunku bankowym.

Istotnym faktem jest to, że łączna suma wpłat osoby fizycznej na Fundusz Wyborczy danej partii politycznej w jednym roku nie może przekraczać 15-krotności minimalnego wynagrodzenia za pracę, obowiązującego w dniu poprzedzającym wpłatę. Wyjątkiem jest sytuacja, w której w jednym roku odbywają się więcej niż jedne wybory lub referenda ogólnokrajowe.

Wówczas łączne sumy wpłat na Fundusz Wyborczy ulegają zwiększeniu do 25-krotności minimalnego wynagrodzenia za pracę, obowiązującego w dniu poprzedzającym wpłatę. Ten przypadek nie dotyczy jedynie wyborów uzupełniających do Senatu oraz wyborów uzupełniających, ponownych, przedterminowych i nowych wyborów do organów stanowiących jednostki samorządu terytorialnego, przypadających w trakcie trwania kadencji.

Partie polityczne, które osiągną określony wynik w wyborach, mogą uzyskać subwencje z budżetu państwa. Wymogiem jest osiągnięcie progu 3% ważnie oddanych głosów na jej okręgowe listy kandydatów na posłów lub co najmniej 6% ważnie oddanych głosów, gdy w wyborach do Sejmu weszła w skład koalicji wyborczej (czyli połączyła swoje siły z kilkoma ugrupowaniami).

W tym drugim przypadku subwencja jest dzielona na rzecz partii wchodzących w jej skład w proporcjach określonych w umowie zawiązującej koalicję wyborczą. Brak jej określenia uniemożliwia wypłatę środków.

Wysokość rocznej jest uzależniona od liczby oddanych głosów i ich procentowego udziału w łącznej sumie oddanych w wyborach głosów. Wynosi ona:

• przy głosach od 1 do 5% – 5 złotych 77 groszy za 1 głos,
• przy głosach z przedziału od 5% do 10% – 4 złote 61 groszy za 1 głos,
• przy głosach z przedziału od 10% do 20% – 4 złote 4 grosze za 1 głos,
• przy głosach z przedziału od 20% do 30% – 2 złote 31 groszy za 1 głos,
• przy głosach powyżej 30% – 87 groszy za 1 głos.

Wypłata subwencji dla partii politycznych i koalicji partii politycznych jest wypłacana w czterech równych, kwartalnych ratach, przy czym pierwsza rata kwartalna musi być wypłacona najpóźniej 30. dnia od dnia ogłoszenia przez Państwową Komisję Wyborczą informacji o przyjętych oraz odrzuconych sprawozdaniach wyborczych komitetów wyborczych.

Prowadzenie partii politycznej wymaga przestrzegania określonych przepisów prawa. Ich złamanie wiąże się z określonymi karami. Ustawa o partiach politycznych przewiduje następujące kary za nieprzestrzeganie jej regulacji:

1. Dokonywanie zbiórek publicznych wbrew zakazowi – kara grzywny.
2. Naruszenie zasad dotyczących sposobu gromadzenia środków partii politycznej – kara grzywny.
3. Przeznaczenie majątku partii politycznej na inne cele niż statutowe lub charytatywne, prowadzenie w ramach ugrupowania działalności gospodarczej, nieprawidłowe przekazywanie środków dla partii politycznej przez osoby fizyczne, nieprzepisowe zmniejszanie wartości zobowiązań partii politycznej – kara grzywny określona kwotowo – od 1000 do 100 000 złotych.
4. Niewykonywanie lub niedopuszczanie do sporządzenia obowiązkowej, rocznej informacji finansowej partii politycznej lub też podawanie w niej błędnych danych – kara grzywny, kara ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2.
5. Przeznaczenie środków z Funduszu Wyborczego na inne cele niż udział w określonych wyborach – kara grzywny od 1000 do 100 000 złotych.
6. Wydatkowanie środków partii politycznej w celu finansowania kampanii wyborczej, bez pośrednictwa Funduszu Wyborczego, niewykonywanie lub niedopuszczanie do sporządzenia obowiązkowego sprawozdania o źródłach pozyskania środków finansowych, w tym o kredytach bankowych i warunkach ich uzyskania oraz o wydatkach poniesionych ze środków Funduszu Wyborczego w poprzednim roku kalendarzowym lub też podawanie w nim błędnych danych – kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
7. Naruszenie zasady dotyczącej sposobu gromadzenia środków finansowych Funduszu Wyborczego lub dokonywanie nań wpłat powyżej limitów – kara grzywny.

W ostatnich latach układ sił, jeśli chodzi o polskie partie polityczne, był dość stabilny. Niezmiennie na czołowych pozycjach znajdują się sprawujące obecnie rządy Prawo i Sprawiedliwość oraz opozycyjna Platforma Obywatelska Rzeczpospolitej Polskiej.

Prawo i Sprawiedliwość to prawicowa partia polityczna założona na kongresie z dnia 29 maja 2001 r. przez Lecha i Jarosława Kaczyńskich, posiadająca obecnie 200 posłów w Sejmie i 45 senatorów w Senacie. Jej ideologia stanowi połączenie konserwatyzmu społecznego i narodowego, solidaryzmu, a także chrześcijańskiej demokracji.

Prawo i Sprawiedliwość jest także często określane jako partia populistyczna, oferująca liczne programy socjalne i eurosceptyczna, popierająca co prawda członkostwo Polski w Unii Europejskiej, ale jednocześnie nawołująca do jej zreformowania. Liderem tego ugrupowania jest nadal jeden z jego założycieli – Jarosław Kaczyński.

Nieco inne poglądy głosi Platforma Obywatelska Rzeczpospolitej Polskiej, obecnie druga siła w Sejmie, ze 107 posłami oraz dominujące ugrupowanie w Senacie – z 41 senatorami. Ta partia zarejestrowana 5 marca 2002 r. skupia głównie osoby o poglądach socjalliberalnych, chrześcijańsko-demokratycznych oraz liberalno-konserwatywnych. Poglądy tej partii politycznej sprawiają, że jest ona obecnie popierana głównie przez elektorat centrowy i lewicowy.

Przede wszystkim jej członkowie postulują za decentralizacją państwa przez wzmocnienie samorządów, jednomandatowymi okręgami wyborczymi, aktywnym uczestnictwem Polski w strukturach Unii Europejskiej, możliwością aborcji do 12. tygodnia życia w trudnych sytuacjach oraz finansowaniem z budżetu państwa zapłodnienia in vitro.

Wysokie miejsca w sondażach wyborczych zajmuje obecnie trzecia siła w polskim parlamencie, z 38 posłami w Sejmie – Nowa Lewica. Ta partia polityczna o charakterze centrolewicowym powstała 9 października 2021 r. w wyniku połączenia dwóch ugrupowań – Sojuszu Lewicy Demokratycznej i Wiosny. Jej współprzewodniczącymi są Włodzimierz Czarzasty i Robert Biedroń. Wyróżnia się ona ideowo poglądami:

• socjaldemokratycznymi, 
• socjalliberalnymi, 
• antyklerykalnymi,
• feministycznymi,
• nastawieniem na ekologię.

Program Nowej Lewicy opiera się na 5 filarach: współpracy, szacunku, odpowiedzialności za przyrodę, europejskości i trosce. Zostały w nim zawarte m.in. kwestie Zielonego Ładu, czyli odejścia od węgla do 2035 r., stworzenia sieci automatów wymiany opakowań szklanych i plastikowych oraz sprzedaży energii wytwarzanej przez gospodarstwa domowe i rolników. Inne istotne punkty programu Nowej Lewicy to:

• likwidacja umów śmieciowych,
• edukacja praktyczna,
• przywrócenie europejskich standardów w sądownictwie,
• stworzenie armii europejskiej,
•  wzrost nakładów na służbę zdrowia,
• budowa mieszkań na wynajem dostępnych na każdą kieszeń,
• możliwość bezpiecznego przerywania ciąży,
• możliwości zawierania małżeństw przez osoby LGBT i ochrona ich praw.

Jeśli chodzi o partie prawicowe w Polsce, warto wymienić jeszcze głównego koalicjanta partii rządzącej – Prawa i Sprawiedliwości, tj. Solidarną Polskę z 20 posłami i 1 senatorem oraz Konfederację Wolność i Niepodległość, która obecnie w Sejmie ma 12 posłów.

Ta pierwsza została założona w dniu 24 marca 2012 r. przez byłych działaczy Prawa i Sprawiedliwości. Na lidera wyznaczono Zbigniewa Ziobro. Solidarna Polska opowiada się przede wszystkim za ideą sprawiedliwości społecznej. Może się ona pochwalić kompleksowym programem prorodzinnym.

Jej działacze opowiadają się poza tym za likwidacją Senatu i immunitetów, zmniejszeniem liczby posłów, mieszaną ordynacją wyborczą (częściowo z jednomandatowymi okręgami wyborczymi). Solidarna Polska jest również przeciwna rejestracji związków partnerskich oraz za delegalizacją aborcji, jeśli okaże się, że wystąpiły uszkodzenia płodu.

Program Konfederacji Wolność i Niepodległość z kilkoma liderami (Robertem Winnickim, Sławomirem Mentzenem, Grzegorzem Braunem i Arturem Dziamborem) opiera się z kolei na narodowym konserwatyzmie i konserwatywnym libertarianizmie. Skupia ona zatem osoby o poglądach wolnościowych, narodowych, konserwatywnych, proobywatelskich, a jednocześnie eurosceptycznych.

Jej przedstawiciele opowiadają się bowiem za delegalizacją Unii Europejskiej, choć nie są jednocześnie przeciwni dalszemu korzystaniu ze strefy Schengen. Najważniejsze oprócz antyunijnych postulaty Konfederacji Wolność i Niepodległość to:

• Program„1000+” – powszechna ulga podatkowa,
• redukcja PIT do 0%,
• dobrowolność składek ZUS i zniesienie akcyzy na benzynę,
• podejmujące szybkie decyzje sądy, które przeszły cyfryzację,
• prywatyzacja szkolnictwa, kultury i sztuki,
• ograniczenie przyjmowania uchodźców,
• całkowity zakaz aborcji.

Ważną na polskiej scenie politycznej partią jest także Polskie Stronnictwo Ludowe, które w ubiegłych latach było koalicjantem innych partii rządzących – Sojuszu Lewicy Demokratycznej (2001–2003) i Platformy Obywatelskiej (2007–2015). O jego dużym znaczeniu świadczy obecna liczba posłów (19) i senatorów (2). Program PSL-u z charyzmatycznym liderem, Władysławem Kosiniakiem-Kamyszem, opiera się na neoagraryzmie.

Jest on nawiązaniem do nauki społecznej Kościoła. Główne postulaty neoagraryzmu to pomocniczość, prymat pracy nad kapitałem, zlikwidowanie monetaryzmu i neoliberalizmu oraz doprowadzenie do systemu regulowanej gospodarki wolnorynkowej.

PSL opowiada się bowiem za:

• wprowadzeniem emerytur obywatelskich dla osób o najniższej stopie życia,
• powiązaniem stażu pracy z wiekiem emerytalnym – przejście na emeryturę po odpracowaniu 40 lat, bez względu na wiek,
• płacy minimalnej w wysokości co najmniej połowy średniej pensji,
• bezpłatnymi lekami dla seniorów oraz bezpłatnymi szkolnymi podręcznikami i posiłkami,
• zerowym VAT-em na artykuły dziecięce,
• rozpowszechnianiem odnawialnych źródeł energii,
• zwiększeniem liczby miejsc w żłobkach i przedszkolach,
• zwiększeniem nakładów na rolnictwo oraz na praktyki zawodowe.

Inne z ważnych postulatów PSL-u to także dobrowolny ZUS dla przedsiębiorców czy też opłacanie chorobowego przez ZUS. Ważnym projektem tej partii politycznej jest ponadto „Emerytura bez podatku”. Zakłada on zlikwidowanie podatku dochodowego od osób fizycznych oraz dla emerytów i rencistów, a także likwidację składek na ubezpieczenie zdrowotne.

PSL proponuje również różnego rodzaju ulgi dotyczące rodzin, a także programy skierowane do osób młodych i niepełnosprawnych. Ważnym elementem polityki PSL-u jest ponadto ekologia, a przede wszystkim walka ze smogiem. Nie bez znaczenia są oprócz tego znajdujące się w programie tego ugrupowania postulaty dotyczące rozwoju kultury w społecznościach lokalnych, z lokalną infrastrukturą, a także z ochotniczymi strażami pożarnymi.