Demokracja i wszystkie kwestie z nią związane. Jak wygląda w Polsce i co warto o niej wiedzieć?

Czym jest demokracja i skąd się wywodzi? Co to jest demokracja bezpośrednia, a co to demokracja pośrednia i jak wygląda ona w Polsce – to najważniejsze kwestie, które warto rozpatrzyć przed kolejnym głosowaniem powszechnym.

Czym tak naprawdę jest demokracja? To wyrażenie, które powstało z połączenia dwóch słów: demos – lud i kratos – władza, rząd. Oznacza ono władzę ludu (ludowładztwo), czyli rządy ogółu obywateli. Demokrację można zatem zdefiniować jako ustrój państwa, w którym obywatele sprawują władzę w sposób bezpośredni, a także częściowo lub całkowicie, przy wykorzystaniu wybranych przedstawicieli. Przybiera ona jedną z trzech form. Może być to demokracja bezpośrednia, półbezpośrednia lub pośrednia.

Demokracja bezpośrednia to ustrój, w którym obywatele sami głosują nad polityką i prawami. Nie wybierają zatem przedstawicieli, którzy będą to robić w ich imieniu. Wówczas wszystkie decyzje wykonawcze i ustawodawcze są w rękach ludu. Inna z form demokracji tego typu to taka, w której tylko akty ustawodawcze i decyzje polityczne pozostają w rękach ludu. Jest ona nazywana często demokracją hybrydową lub półbezpośrednią. W jej przypadku to obywatele wybierają przedstawicieli sprawujących rządy, ale jednocześnie zatrzymują sobie prawo do głosowania bezpośredniego nad najistotniejszymi kwestiami, poprzez m.in. referendum stanowiące, inicjatywę ludową, odebranie mandatu albo konsultacje. Demokracja pośrednia to z kolei taka odmiana ustroju, w której decyzje podejmowane są przez przedstawicieli społeczeństwa wyłonionych w wyborach. Model ten funkcjonuje w większości państw o ustroju demokratycznym, m.in. w Polsce. Władza jest sprawowana wówczas przez organy przedstawicielskie (np. sejm, senat). Demokracja bezpośrednia opiera się na periodycznej wymianie przynajmniej części członków politycznego aparatu państwowego. To ustrój, w którym kontrolę działania aparatu państwowego sprawują obywatele. Nie mają oni jednak faktycznego i stałego udziału w podejmowaniu decyzji państwowych.

Najważniejsze różnice między demokracją bezpośrednią a pośrednią można streścić w kilku punktach:

• W demokracji pośredniej wynik referendum obrazuje zdanie ludzi w danej chwili, a w bezpośredniej głosowanie taktyczne w referendum jest zupełnie niemożliwe, ponieważ obywatele wybierają tylko jedną z dwóch możliwości.
• W demokracji pośredniej referendum umożliwia oddanie głosów w określonej sprawie, a wyborcy mogą podjąć decyzję w konkretnej sprawie wbrew woli osób sprawujących władzę.
• W demokracji pośredniej wyborcy są wolni od nacisków oraz korupcji.
• W demokracji bezpośredniej wyborcy mają większą inicjatywę w zarządzaniu państwem.
• Demokracja pośrednia to forma demokracji, gdzie decyzje podejmowane są przez przedstawicieli społeczeństwa wyłonionych w wyborach.

Za kolebkę demokracji uważana jest starożytna Grecja. Jej pojęcie znane było już w VI w. p.n.e. Tzw. demokracja ateńska trwała od początków VI do połowy IV wieku p.n.e., z przerwami w V wieku p.n.e. Wówczas w samych Atenach obywatele z prawem głosu (tzw. demotes) stanowili około 40 tysięcy, spośród około 120 tysięcy ogółu ludności. Podstawową cechą demokracji ateńskiej były rządy większości, rotacyjność urzędów i masowe uczestnictwo. Prawo udziału w głosowaniach mieli wszyscy pełnoprawni obywatele płci męskiej, a decyzje o znaczeniu państwowym podejmowane były przez Zgromadzenie Ludowe. Głosowania odbywały się na kilka sposobów. Najbardziej klasycznym z nich było podniesienie rąk lub fizyczny podział (część osób idzie na lewo, a część na prawo). Zdarzało się jednak także, że w głosowaniach używano rekwizytów, które później przeliczano, jak np. kamieni.

Istotne jest to, że w odróżnieniu od obecnych zasad demokracji głosy mogli oddawać tylko dorośli mężczyźni ze statusem obywatela. Takich uprawnień nie miały zatem kobiety i dzieci, jak i obcokrajowcy oraz niewolnicy. Już w starożytnej Grecji pojawiły się istotne ramy demokracji. Nie było np. możliwe przyjęcie prawa sprzecznego z innym (tzw. zasada Graphe Paranomon). W kolejnych latach demokracja przeżywała liczne ewolucje, na które duży wpływ miały nowe ideologie i wydarzenia historyczne. Istotny wkład w jej rozwój do obecnej formy miały w późniejszych latach starożytny Rzym oraz kraje Europy Zachodniej, Ameryki Północnej i Ameryki Południowej.

Ewolucję demokracji po starożytnej Grecji można podzielić na 3 etapy. Pierwszy z nich to I-XIV wiek naszej ery. Widoczny był wówczas wpływ religii chrześcijańskiej. Wiele współczesnych zasad demokratycznych wywodzi się bowiem z Dekalogu (czyli z biblijnych 10 przykazań). Mowa jest tutaj m.in. o idei równości wszystkich ludzi, poszanowaniu praw człowieka czy też przekonaniu o równej godności kobiet i mężczyzn. Warto wspomnieć o tym, że biskupi w pierwszych gminach chrześcijańskich byli wybierani w sposób demokratyczny, czyli bezpośrednio przez lud. Ważne są także wpływy św. Tomasza z Akwinu. Przyznawał on bowiem prawo stawiania oporu władcy, który zdobył swoje uprawnienia w sposób nielegalny. Były to jeden z pierwszych przykładów oporu wobec tyranii, a więc niesprawiedliwym rządom.

W wiekach XV-XVI rozwinęła się demokracja szlachecka. Wynikało to z nadawania szlachcie licznych przywilejów. Pełnię praw politycznych i obywatelskich mieli jednak tylko ci jej przedstawiciele, którzy mieli prawo do ziemi, pełnienia rządów i zasiadania w sejmie. W okresie demokracji szlacheckiej najwyższym organem w Polsce był sejm. Składał się on z dwóch izb – wyższej, tj. senatu, w której zasiadali najwyżsi dostojnicy państwowi (a więc szlachta i duchowieństwo) oraz z izby niższej, poselskiej, której składy wybierały sejmiki ziemskie. Główną rolą sejmu było decydowanie o wojnie, pokoju, podatkach, polityce zagranicznej i nadawaniu szlachectwa. Co więcej, już wtedy król nie mógł uchwalać nowych praw bez zgody tego organu. Od 1573 r. szlachta brała także czynny udział w wyborze władcy. Funkcjonowała zatem już wówczas monarchia elekcyjna.

Współczesna forma demokracji ukształtowała się ostatecznie w wiekach XVIII-XX. Wpływ na to miały przede wszystkim poglądy dwóch filozofów z okresu oświecenia – Karola Monteskiusza, który ustalił zasady trójpodziału władzy, a także Jana Jakuba Rousseau – twórcy zasady suwerenności ludu (zgodnie z tą doktryną to lud, rozumiany jako polityczna wspólnota obywateli, jest suwerenem w państwie i to od niego wywodzi się legitymizacja władzy). W tym czasie w Anglii wykształciły się zalążki demokracji parlamentarnej. Rozpoczęły się wybory do Izby Gmin. Lider zwycięskiej partii zostawał premierem i tworzył rząd z odpowiedzialnością przed parlamentem. Zaczęto także ograniczać uprawnienia króla na rzecz parlamentu i rządu. W 1787 r. w USA uchwalono pierwszą konstytucję, a w 1789 r. we Francji – Deklarację Praw Człowieka i Obywatela gwarantującą podstawowe prawa i wolności demokratyczne obywatelom. Na koniec – w XIX w. zniesiono ograniczenia majątkowe, przyznając prawo wyborcze wszystkim mężczyznom, bez wyjątku, a w I połowie XX wieku uprawnienia do głosowania zyskały wszystkie kobiety.

Dalszy rozwój demokracji w Polsce został nieco zahamowany po II wojnie światowej i przejęciu władzy przez socjalistów. Wprowadzili oni wówczas do użytku doktrynę demokracji ludowej. To formuła dyktatury partii komunistycznej, która zachowywała fasadę instytucji formalnej demokracji parlamentarnej. W jej przypadku władzę formalnie sprawował lud jako suweren, ale w jego imieniu rządziła faktycznie komunistyczna monopartia (w Polsce było to PZPR), z kolei inne partie i organizacje społeczne były jej podporządkowane. Demokracja ludowa miała być etapem przejściowym, prowadzącym do przyszłego społeczeństwa komunistycznego, tj. bez klas oraz państwa rozumianego jako organizacja klasowo-polityczna, reprezentująca klasę rządzącą w danej epoce. Prowadziło to do obumierania politycznego charakteru państwa. Do tego etapu jednak ostatecznie nie doszło ze względu na zmiany u szczytów władzy.

Demokracja w Polsce we współczesnej formie funkcjonuje od czasu transformacji ustrojowej na przełomie lat 80. i 90. XX w. Istotnym momentem było uchwalenie Ustawy z dnia 29 grudnia 1989 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (tzw. noweli grudniowej). Zmieniła ona niemal całkowicie I rozdział obowiązującej konstytucji, wprowadzając nowy sposób funkcjonowania państwa. Zerwała w ten sposób z dotychczasowym modelem demokracji ludowej.

W marcu 1990 roku kolejna nowelizacja konstytucji umożliwiła utworzenie nowego systemu samorządu terytorialnego. 27 września 1990 r. zostały dokonane natomiast kolejne zmiany w ustawie zasadniczej, które przewidywały wybór prezydenta w wyborach powszechnych i skróciły jego kadencję z 6 do 5 lat.

Rok później Sejm podjął decyzję o samorozwiązaniu. Dzięki temu możliwe było zorganizowanie pierwszych od czasu zakończenia II wojny światowej demokratycznych i całkowicie wolnych wyborów parlamentarnych. Powołano także Komisję Konstytucyjną (na mocy Ustawy Konstytucyjnej z 23 kwietnia 1992 roku o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej) oraz przygotowano Ustawę konstytucyjną z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym (tzw. Małą Konstytucję). Ustalała ona nowy model władzy przewidujący udział parlamentu w kreowaniu rządu oraz odpowiedzialność polityczną rządu przed parlamentem. Co ciekawe, silne uprawnienia zyskał wówczas prezydent, który poza licznymi kompetencjami w zakresie polityki zagranicznej, obronności i bezpieczeństwa państwa otrzymał także bezpośredni wpływ na wybór ministrów spraw wewnętrznych, obrony narodowej i spraw zagranicznych. Swoją pracę rozpoczęła także Komisja Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego. Wpłynęło do niej 7 projektów nowej konstytucji.

Polska Konstytucja została uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe 2 kwietnia 1997 roku i ostatecznie zatwierdzona w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja. Po jej wejściu w życiu w dniu 17 października 1997 r. oficjalnie w życie weszły najważniejsze zasady państwa demokratycznego, a więc:

• demokratycznego państwa prawa,
• suwerenności ludu,
• niepodległości i suwerenności państwa,
• legalizmu,
• podziału władzy,
• pluralizmu politycznego,
• społeczeństwa obywatelskiego,
• społecznej gospodarki rynkowej,
• przyrodzonej godności człowieka.

Co istotne, zmiany konstytucji mogą być zaproponowane tylko w określonym trybie. Uprawnienia w tym kierunku ma 1/5 ustawowej liczby posłów, senat i Prezydent Rzeczypospolitej.

Aby określona zmiana weszła w życie, stosowna uchwała musi być przyjęta przez obie izby parlamentu, tj. sejm – większością 2/3 głosów w obecności minimum połowy ustawowej liczby posłów – oraz senat – większością bezwzględną w obecności minimum połowy ustawowej liczby senatorów. Taką ustawę powinien także podpisać Prezydent Rzeczypospolitej i do celów wejścia jej w życie – zarządzić publikację w Dzienniku Ustaw. Co więcej, zmiany w rozdziałach 1 (Rzeczpospolita), 2 (Wolności, Prawa i Obowiązki Człowieka i Obywatela) i 12 (Zmiana Konstytucji) wymagają dodatkowo przeprowadzania referendum zatwierdzającego. Do akceptacji zmian jest z kolei potrzebna większość głosów, bez progu frekwencji. W demokracji w Polsce kluczową rolę odgrywają władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza.

Zgodnie z Konstytucją RP z 1997 r. organami właściwymi do sprawowania władzy ustawodawczej są sejm i senat. Obie izby wybierane są na kadencję trwającą 4 lata. Rozpoczyna się ona z dniem pierwszego posiedzenia sejmu i trwa do dnia poprzedzającego dzień zebrania się nowego sejmu. Silniejsza pozycja przyznana jest sejmowi. Wspólnie obie izby stanowią Zgromadzenie Narodowe.

Sejm liczy 460 posłów wybieranych w wyborach pięcioprzymiotnikowych, tj. powszechnych, równych, bezpośrednich, proporcjonalnych i w głosowaniu tajnym. Tej izbie przypisane są następujące funkcje: ustawodawcza (decydująca rola w uchwalaniu ustaw), kontrolna (w odniesieniu do Rady Ministrów) oraz kreacyjna (wybór członków ważnych organów i urzędników).

Jesteśmy na Google News. Dołącz do nas i śledź Portal i.pl codziennie. Obserwuj i.pl!

Sejm decyduje również o stanie wojny i pokoju, wyraża zgodę na ratyfikację umów międzynarodowych, może uchylać bezwzględną większością głosów rozporządzenie Prezydenta wprowadzające stan wojenny, wyrażać zgodę na przedłużenie stanu klęski żywiołowej i przedłużenie stanu wyjątkowego, a także współdziałać z Radą Ministrów w zakresie spraw związanych z członkostwem w Unii Europejskiej.

Senat liczy z kolei 100 senatorów wybieranych w wyborach parlamentarnych. Odgrywa on ważną rolę w procesie zmiany konstytucji. Wymagana jest bowiem jego zgoda na uchwalenie ustawy zmieniającej konstytucję. Jeśli chodzi zaś o samą procedurę ustawodawczą, po uchwaleniu ustawy przez sejm, senat może przyjąć ją bez zmian, wnieść poprawki lub też odrzucić. Istotne jest to, że uchwałę senatu może odrzucić sejm, przy bezwzględnej większości głosów oraz przy zachowaniu kworum. Senat to także izba kreacyjna. Podobnie jak sejm jest ona odpowiedzialna za wybór członków ważnych organów i urzędników.

Władzę wykonawczą w RP sprawują Prezydent RP i Rada Ministrów. Ten pierwszy jest najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej i czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji. Broni on suwerenności i bezpieczeństwa państwa, a także nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium.

Do wyłącznych uprawnień Prezydenta RP należą:

• zarządzanie wyborów do sejmu i senatu,
• zwoływanie pierwszego posiedzenia obu izb,
• inicjatywa ustawodawcza,
• zarządzanie ogólnokrajowego referendum,
• podpisywanie ustaw,
• ogłaszanie ustaw lub umów międzynarodowych w Dzienniku Ustaw,
• składanie wniosku do TK i NIK,
• desygnowanie i powoływanie Prezesa Rady Ministrów, a także przyjmowanie jego dymisji,
• prawo łaski,
• powołanie członków ważnych organów i urzędników.

Ważnymi uprawnieniami Prezydenta RP są ponadto weto ustawodawcze, inicjatywa ustawodawcza, możliwość kierowania ustaw do TK, możliwość skrócenia kadencji sejmu w razie nieuchwalenia budżetu w określonym terminie czy też zarządzanie referendum.

Prezydent Rzeczypospolitej reprezentuje państwo w stosunkach zewnętrznych, a także ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe. Jako najwyższy zwierzchnik Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej sprawuje zaś zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi.

Rada Ministrów to organ, który tworzy Prezes Rady Ministrów wraz z podległymi mu ministrami. Prowadzą oni politykę wewnętrzną i zagraniczną. Do ich naczelnych zadań należą:

• zapewnienie wykonywania ustaw,
• wydawanie rozporządzeń,
• koordynacja i kontrola prac administracji rządowej,
• nadzór nad realizacją budżetu i uchwalanie projektu ustawy budżetowej,
• zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego, zewnętrznego i porządku publicznego,
• zawieranie umów międzynarodowych wymagających ratyfikacji oraz zatwierdzanie i wypowiadanie pozostałych,
• sprawowanie kierownictwa w stosunkach z innymi państwami oraz organizacjami międzynarodowymi, a także w zakresie obronności kraju,
• ochrona interesów Skarbu Państwa.

W polskiej demokracji trzecim elementem władzy jest sądownictwo. Zgodnie z art. 10 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej sprawowana jest ona przez sądy i trybunały. Wymiar sprawiedliwości sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Władza sądownicza jest niezależna od władzy ustawodawczej i wykonawczej. Sędziowie są zatem w sprawowaniu swojego urzędu niezawiśli. Podlegają tylko konstytucji oraz ustawom. Żaden organ władzy państwowej i inna osoba nie mogą na sądy i trybunały wywierać wpływu. Zabronione jest ponadto wpływanie na treść wyroków i orzeczeń wydawanych przez sądy i trybunały.