Emerytury i wiek emerytalny w Polsce. Co w tej sprawie proponują poszczególne partie polityczne?

Wiek emerytalny w Polsce to temat, który jest przedmiotem dyskusji już od wielu lat. Warto sprawdzić, jak kształtował się on na przestrzeni dziejów naszego kraju. Pierwszy przepis o wieku emerytalnym pojawił się w ustawie II Rzeczpospolitej Polskiej z 1927 r. Ustalała ona wiek emerytalny na 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn, określając jako tzw. wczesny wiek renty starczej. Drugim wyznacznikiem był jednak wiek 65 lat dla robotników obu płci. Osiągnięcie go oznaczało wówczas domniemane inwalidztwo na skutek starości. Powyżej 65. roku życia obowiązywał zatem zakaz wykonywania pracy.

Kolejna zmiana, jeśli chodzi o wiek emerytalny, nastąpiła dopiero po II wojnie światowej, w 1954 r. Wprowadzała ona zapis dotyczący wpływu rodzaju wykonywanej pracy na prawo do emerytury. Ustalono w niej wiek emerytalny na 60 lat dla kobiet i 65 dla mężczyzn lub odpowiednio o 5 lat mniej (55 lat dla kobiet i 60 dla mężczyzn), jeśli były to osoby pracujące w przemyśle.

Następne ograniczenie wysokości jeżeli chodzi o powszechny wiek emerytalny pojawiło się natomiast w latach 80. XX w. W przepisach utrzymano zróżnicowanie wieku emerytalnego ze względu na rodzaj pracy, ale obniżono go do 55 lat dla obu płci. Oznaczało to jednak, że w pewnych przypadkach było możliwe przejście na emeryturę już nawet w wieku 50 lat.

Temat wieku emerytalnego wrócił w latach 90. XX w. po transformacji ustrojowej. W 1999 r. wyklarował się na kilkanaście lat następujący podział: 60 lat jako wiek przejścia na emeryturę dla kobiet i 65 lat – wiek przejścia na emeryturę dla mężczyzn. Starzejące się społeczeństwo i związane z tym obawy, że nie uda się zapewnić Polakom należytej emerytury, spowodowały kolejny krok naprzód, jeśli chodzi o wiek emerytalny od 2013 r.

Ówczesna koalicja Platforma Obywatelska – PSL zdecydowała się na jego podwyższenie do 67 lat. Proces ten miał być stopniowy. Docelowo wiek emerytalny 67 lat byłby osiągnięty przez mężczyzn w 2020 r., a kobiety – w 2040 r.

Nowy rząd sformowany przez PiS, zgodnie z obietnicą wyborczą, doprowadził jednak do szybkiego przywrócenia już 1 października 2017 r., bez żadnych zmian, „poprzedniego” wieku emerytalnego – 60 lat dla kobiet i 65 dla mężczyzn.

System emerytalny w Polsce istnieje już od czasów przedwojennej II Rzeczpospolitej. Warto sprawdzić, jak kształtował się na przestrzeni ostatnich lat. Punktem wyjścia jest rok 1999 i tzw. duża reforma emerytalna. To właśnie wtedy ZUS założył wszystkim ubezpieczonym indywidualne konta emerytalne. Rejestrują one składki emerytalne przekazywane z tytułu ubezpieczenia społecznego. Dzięki nim możliwe było ścisłe powiązanie wartości emerytur z kwotami wpłaconych składek i zmiany w polskim systemie emerytalnym.

Jednocześnie osobom, które pracowały już w ubiegłych latach, naliczony został Kapitał Początkowy. W 1999 r. wystartowały ponadto Otwarte Fundusze Emerytalne (tzw. OFE), w których udział był obowiązkowy dla wszystkich osób w wieku do 50 lat i dobrowolny dla tych starszych. Jego uczestnikami stało się aż 10 mln Polaków.

Na przełomie 1999 i 2000 r. ruszyły także Pracownicze Plany Emerytalne, w ramach których możliwe było gromadzenie dodatkowych środków na emeryturę. W ramach dużej reformy emerytalnej wprowadzono ponadto limit składek na ZUS. Ówczesna składka na ubezpieczenie emerytalne wyniosła 19,52% podstawy wymiaru składki (z czego 7,3% trafiało do OFE, a pozostałe 12,22% do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS), będącego pod władaniem ZUS). Oprócz tego wdrożono roczny limit dla składek emerytalnych na ZUS w wysokości 30-krotności miesięcznego przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce.

Rok 2011 i 2012 zostaną zapamiętane przez pracowników ze względu na obniżenie składek na OFE oraz uruchomienie Indywidualnych Kont Zabezpieczenia Emerytalnego (tzw. IKZE). Wpłynęło to na podział środków gromadzonych na emerytury. Składka OFE została obniżona z 7,3% do 2,3%, ale jednocześnie, na podstawie nowych przepisów, w kolejnych latach miała wzrastać aż do poziomu 3,5% osiągniętego w 2016 r. Co więcej, w roku 2011, w ramach indywidualnych kont ZUS, zostały wydzielone specjalne subkonta, na których rejestrowana była część składki, która do tej pory trafiała do Otwartych Funduszy Emerytalnych.

Jeśli chodzi natomiast o IKZE, które pojawiło się w 2012 r., był to drugi indywidualny produkt emerytalny obok IKE (powstałych w 2004 r.). Różnił się on jednak limitami wpłat oraz warunkami opodatkowania.

Zmieniająca się sytuacja gospodarcza w kraju wymusiła kolejne zmiany dla powszechnego systemu emerytalnego w roku 2014. OFE straciło wówczas ponad połowę aktywów. Obligacje Skarbu Państwa będące w jego rękach zostały przez to umorzone. Pozwoliło to na obniżenie długu publicznego Polski o ich wartość. Jednocześnie w roku 2014 oszczędzanie w OFE przestało być obowiązkowe. Każdy uczestnik tego funduszu ubezpieczeń społecznych musiał wówczas podjąć decyzję, czy chce nadal wpłacać część swoich obowiązkowych składek do OFE, czy też mają być one przekazywane bezpośrednio do ZUS-u.

W 2014 r. zostały także po raz drugi obniżone składki na OFE – do 2,92%. Oprócz tego pojawiły się nowe limity inwestycyjne OFE oraz inne zmiany. Ponadto zmodyfikowana została organizacja OFE, m.in. istotnie wzrosło jego zaangażowanie w akcje (75% jako minimum) oraz wdrożony został mechanizm „suwaka”. Dzięki niemu na 10 lat przed osiągnięciem wieku emerytalnego przygotowywany był transfer środków z OFE do ZUS-u.

2019 r. będzie z kolei zapamiętany jako ten, w którym zostały uruchomione pierwsze Pracownicze Plany Kapitałowe (tzw. PPK). W ramach tego programu, skierowanego do wszystkich pracodawców, wdrażanego stopniowo, możliwe stało się oszczędzanie dodatkowych środków na emeryturę przez wszystkich pracowników w ramach koncepcji automatycznego zapisu (z możliwością rezygnacji raz na 4 lata).

Wpłaty do PPK opłacają wspólnie pracownik i pracodawca, a państwo dopłaca do gromadzonych środków. Dzięki ich inwestowaniu na emeryturę można zgromadzić całkiem wysoki, dodatkowy kapitał. W 2019 r. została ponadto po raz pierwszy wypłacona tzw. trzynasta emerytura, która później stała się stałym świadczeniem dla emerytów, przekazywanym przez państwo do 31 marca każdego roku.

W 2021 r. rząd Prawa i Sprawiedliwości ogłosił z kolei pierwsze plany ostatecznej likwidacji OFE. Środki zgromadzone przez ubezpieczonych na OFE miały być przeniesione na nowoutworzone indywidualne IKE lub do ZUS-u. Decyzja miałaby należeć do pracownika. Ze względu jednak na okres pandemii i zbliżające się wybory parlamentarne w 2023 r. ten temat został obecnie odsunięty na bok i czeka na swoją kolej.

W Polsce można skorzystać z czterech rodzajów emerytur. Są to emerytury:

1. Indywidualna – Podstawowa forma świadczenia, wypłacana dożywotnio na podstawie składek w trakcie aktywności zawodowej. Jej szczególną odmianą jest emerytura indywidualna z gwarantowanym okresem płatności. Zawiera ona gwarancję otrzymywania świadczenia przez określony termin (minimum 10 lat). W przypadku śmierci osoby uprawnionej świadczenie przechodzi na wskazaną przez nią osobę.
2. Małżeńska – Otrzymywana na zmarłego współmałżonka, nie niższa niż 60% emerytury, którą otrzymywało wcześniej oboje małżonków.
3. Małżeńska z gwarantowanym okresem płatności – Świadczenie wypłacane wskazanej wcześniej osobie po śmierci obydwu małżonków aż do końca określonego wcześniej okresu (minimum 10 lat).
4. Pomostowa – Emerytura wypłacana w miesiącach pomiędzy zakończeniem pracy a osiągnięciem wieku emerytalnego. Uprawnienie do niej mają tylko osoby pracujące w szczególnych warunkach. Mowa jest tutaj np. o pracy pod ziemią, pod wodą, w powietrzu, w ciężkich pracach fizycznych (jak np. górnictwo).

Minimalna emerytura w Polsce obowiązująca od marca 2022 r. do lutego 2023 r. wynosi 1217,98 zł netto. Waloryzacja emerytury minimalnej odbywa się raz w roku na podstawie danych Głównego Urząd Statystycznego o realnych wartościach inflacji i wzrostu wynagrodzeń.

Oprócz tego warto wiedzieć o tym, że rząd powołany przez Prawo i Sprawiedliwość podjął decyzję o wypłacaniu dodatkowego świadczenia, tzw. trzynastej emerytury. Pierwszy raz seniorzy otrzymali ją w 2019 r. Od 2020 r. jest ona świadczeniem gwarantowanym ustawowo, wypłacanym cyklicznie do 31 marca danego roku. Otrzymują je osoby uprawnione do emerytury, także częściowej i pomostowej.

Trzynasta emerytura wypłacana jest w wysokości kwoty emerytur minimalnych „z urzędu”. Aby ją otrzymać, nie jest zatem konieczne składanie żadnych dodatkowych wniosków. Istotne jest także to, że „trzynastka dla emerytów” jest świadczeniem wolnym od potrąceń i egzekucji. Nie ma ona także wpływu na ubieganie się o inne dodatkowe wsparcie takie jak zasiłki czy dodatki.

O wypłacie dodatkowego świadczenia w formie „czternastki” decyduje rząd. Ostatnio było ono wypłacone w 2022 r. w maksymalnej wysokości, równej minimalnej emeryturze. Warunkiem otrzymania „czternastki” w pełnej wysokości jest to, by emerytura lub renta nie przekroczyła progu dochodowego (w 2022 r. było to 2900 zł brutto).

Własny pogląd na emerytury i wiek emerytalny ma większość partii politycznych obecnych na polskiej scenie politycznej. Największy wkład w ten temat ma obecna partia rządząca – Prawo i Sprawiedliwość. To jej działacze wprowadzili bowiem na stałe trzynastą emeryturę dla wszystkich emerytów i czternastą dla najbardziej potrzebujących oraz chcą te świadczenia nadal utrzymać.

Za rządów Prawa i Sprawiedliwości doszło także do obniżenia wieku emerytalnego do 65 lat dla mężczyzn oraz 60 lat dla kobiet. Ugrupowanie pod przewodnictwem Jarosława Kaczyńskiego wywiązało się także z obietnicy emerytury zwolnionej z podatku do 2500 złotych miesięcznie (przez podwyższenie kwoty wolnej od podatku do 30 000 zł rocznie).

Utrzymanie wieku emerytalnego na obecnym poziomie i inne świadczenia dla emerytów popierają także byli i obecni koalicjanci Prawa i Sprawiedliwości – Porozumienie, Partia Republikańska oraz Solidarna Polska.

Politycy PSL uważają, że obniżanie wieku emerytalnego przez Prawo i Sprawiedliwość do 65 lat dla mężczyzn i 60 lat dla kobiet było błędem, ponieważ w przyszłości emerytura będzie coraz bardziej odbiegać od poborów otrzymywanych przez pracujących. W związku z tym wiele osób starszych pozostanie w pracy. Najlepszym zatem rozwiązaniem jest zastosowanie w takim przypadku dobrowolności.

W kwestii samych emerytur PSL chce całkowitej likwidacji ich opodatkowania podatkiem PIT. Ponadto, w założeniu tego ugrupowania, taka danina nie byłaby także pobierana od dodatkowych dochodów tych emerytów, którzy zdecydują się na kontynuowanie aktywności zawodowej po przekroczeniu wieku emerytalnego.

Innym z rozwiązań proponowanych przez PSL jest emerytura stażowa. Do jej otrzymania uprawnienie mieliby Polki i Polacy po spełnieniu ustawowych warunków, takich jak osiągnięcie wieku 55 lat przez kobiety i 60 lat przez mężczyzn oraz przepracowanie odpowiednio 35 i 40 lat pracy. W ostatnich tygodniach PSL zaproponowało ponadto wprowadzenie dziedziczenia 50% emerytury po zmarłym partnerze.

Podobnie jak PSL, za emeryturą całkowicie bez podatku oraz emeryturami stażowymi, jest ugrupowanie Kukiz’15. W zamian za to, że Prawo i Sprawiedliwość obniżyło wiek emerytalny do 65 lat dla mężczyzn i 60 lat dla kobiet, działacze ugrupowania pod przewodnictwem Pawła Kukiza postulują zaś wprowadzenie emerytury obywatelskiej w określonej dla wszystkich emerytów, stałej wysokości. Ma ona nie dopuścić do potencjalnego bankructwa ZUS i zapaści w systemie emerytalnym w Polsce za kilkadziesiąt lat ze względu na starzenie się społeczeństwa.

Uchwalenie emerytur stażowych popierane przez PSL i Kukiz’15 nie spotyka się z aprobatą polityków Konfederacji, takich jak poseł Dobromir Sośnierz, określane jest nawet jako „działanie na pograniczu zdrady stanu”. To ugrupowanie postuluje także likwidację trzynastej i czternastej emerytury ze względu na ich obciążenie dla budżetu.

W kwestii ubezpieczenia emerytalnego ZUS politycy Konfederacji chcą dobrowolności dla młodych Polaków. Mieliby oni zatem sami decydować, czy chcą korzystać z ubezpieczenia w ZUS-ie, czy też będą robić to samodzielnie. Jeśli chodzi zaś o wiek emerytalny, w Konfederacji są głosy (w tym m.in. Roberta Winnickiego), że jego obniżanie nie było słuszną decyzją i należy powrócić do dyskusji na temat jego podwyższenia.

Platforma Obywatelska to partia, która będąc poprzednio u władzy, zdecydowała się na zwiększenie wieku emerytalnego. Choć jej działacze, w tym lider – Donald Tusk, twierdzą, że nie będą nic w tej kwestii zmieniać, nie wiadomo, jak faktycznie zachowają się po wygranych wyborach. Co ciekawe, Platforma Obywatelska popiera wprowadzenie przez Prawo i Sprawiedliwość stałej, gwarantowanej, trzynastej emerytury. Ma być ona jednak, zgodnie z postulatami, tym wyższa, im dłużej dana osoba pozostawała aktywna, nawet przy niskim wynagrodzeniu za pracę.

Jeśli chodzi o inne zmiany, działacze Platformy Obywatelskiej postulują ponadto całkowite zwolnienie emerytury z PIT, jeśli będzie dodatkiem do pensji. Oprócz tego, gdy osoba pracująca nie będzie pobierała emerytury, jej pensja zostanie zwolniona ze wszystkich składek z wyjątkiem składki zdrowotnej.

Na takie zwolnienie może liczyć ponadto pracodawca. Warunkiem tego będzie przekazanie połowy do pracownika. Inną ze zmian postulowanych przez Platformę Obywatelską jest tzw. premia emerytalna. Jej działacze zapowiadają, że każdy obywatel, który przepracuje 40 lat, ma otrzymać pakiet akcji o wartości 10 tysięcy złotych. Po 50 latach pracy wartość pakietu zwiększy się z kolei do 20 tysięcy złotych.

Bardzo radykalne rozwiązania w systemie emerytalnym proponuje Nowoczesna. W jej programie można znaleźć zapis, który mówi, że wiek emerytalny kobiet i mężczyzn powinien być zrównany i co pewien czas stopniowo podnoszony, biorąc pod uwagę wskaźnik średniej długości życia.

Jednocześnie politycy tego ugrupowania zapowiadają zwolnienie ze wszystkich podatków i składek osób, które po ukończeniu wieku emerytalnego pozostaną na rynku pracy i nie będą pobierać emerytury.

Lewica Razem deklaruje się z kolei jako gwarant wieku emerytalnego. Działacze tego ugrupowania nie chcą zmian w tym zakresie, ponieważ uważają, że praca do 67. roku życia proponowana przez Platformę Obywatelską i PSL jest ponad siły wielu Polaków.

Lewica Razem zapowiada jednocześnie, że będzie dążyć do wprowadzenia równej dla wszystkich emerytury obywatelskiej. Wysokość emerytury ma wystarczyć na utrzymanie. Zgodnie z założeniem będzie ona finansowana bezpośrednio z progresywnych podatków.

Swoje zdanie w dyskusji o emeryturach ma Polska 2050. Ugrupowanie pod przewodnictwem Szymona Hołowni nie opowiada się za zwiększaniem wieku emerytalnego, natomiast chce uruchomić system zachęt dla osób w wieku emerytalnym do kontynuowania pełnej obecności na rynku pracy.

Polska 2050 zapowiada, że w gdy przypadku osiągnięcia wieku emerytalnego senior zdecyduje się pozostać w pracy, 8-procentowa składka rentowa nie będzie od niego pobierana i zostanie zaliczona jako składka emerytalna. Dzięki temu przez dłuższą pracę aż o ok. 40% wzrosną obecne uprawnienia emerytalne kumulowane na indywidualnym koncie ZUS. Ponadto osobom, które zdecydowały się na późniejsze przejście na emeryturę, z dniem przejścia Polska 2050 chce wypłacić wszystkie „utracone” trzynaste emerytury.

W kwestii emerytury wypowiadają się także działacze Partii Zieloni. Postulują oni równy wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn na poziomie 65 lat (czyli podwyższenie obecnych widełek o 5 lat dla kobiet).

Chcą jednocześnie wprowadzenia możliwości przejścia na emeryturę o 5 lat wcześniej. Jednocześnie, zgodnie z zapowiedzią Partii Zieloni, jej działacze będą dążyć do ograniczenia rozwarstwienia płac w Europie. Ma to w przyszłości zagwarantować minimalną emeryturę europejską, zapewniającą godny poziom życia.

Historyczna waloryzacja na trudne czasy. Wyższe emerytury i renty

WU